W tym tygodniu publikujemy na łamach naszego portalu artykuł: "Panowie z Górki" autorstwa pana Macieja Brzezińskiego historyka , założyciela i redaktora bloga Poznańskie i Wielkopolskie Historie - na którym to odejmuje się omawiania tematyki historii i kultury Wielkopolski. Materiał przez nas prezentowany zostaje zamieszczony za zgodą autora, w charakterze pro publico bono. Pod artykułem prezentujemy także odnośnik, do strony pana Macieja, z której został on zaczerpnięty.
W ramach podejmowanego na naszej stronie cyklu o rycerzach, postanowiliśmy przedstawić także najbardziej znanych przedstawicieli magnackiego rodu Górków. Byli oni związani nie tylko z Zachodnią, ale i Wschodnią częścią Wielkopolski: pełniąc na jej obszarach zaszczytne urzędy; do nich także należał znajdujący się historycznie, w tej części regionu Kórnik, a także Koźmin (który Łukasz III Górka, odkupił od podupadającego, omawianego przez nas wcześniej rodu Gruszczyńskich). Z tych też powodów postaci ich goszczą na naszej stronie.
Panu Maciejowi gorąco dziękujemy za zgodę na publikację u nas artykułu jego autorstwa, a czytelników zapraszamy do lektury :)
Byli jedną z najbogatszych i najbardziej wpływowych
rodzin magnackich w dawnej Rzeczpospolitej. Przez 150 lat należeli do
najważniejszych senatorów królestwa, a ich dobra rozsiane były po całym kraju,
nie tylko w rodzimej Wielkopolsce. Wpływy polityczne tej rodziny sięgały zaś
daleko poza granice Rzeczpospolitej.
Wielkopolska
rodzina Górków herbu Łodzia, odcisnęła swe piętno na dziejach Poznania,
Szamotuł, Kórnika, Sierakowa, Miejskiej Górki i innych miast regionu. Do dziś
pamiątkami po tym potężnym rodzie są grobowce w katedrze poznańskiej i
kórnickiej farze, a także pałac w Poznaniu i zamek w Szamotułach. Przez lata
budzili podziw i starach ale także zgorszenie. Raz stali po stronie króla, raz
przechodzili do opozycji. Bywali gorliwymi katolikami, ale i zagorzałymi
protestantami. Nie różnili się więc zbytnio od innych magnackich rodzin z XV i
XVI wieku. Oto historia Górków, wielkopolskich „królewiąt”.
Łodzia, herb Górków.
Z otchłani wieków
Gniazdem
rodzinny Górków była wieś Górka w południowej Wielkopolsce, dziś Miejska Górka,
niewielkie miasteczko w powiecie rawickim. Najstarsze wzmianki o osadzie
pochodzą z 1310 r. Pierwszym znanym właścicieli wsi był Wojciech Górka, zmarły
na początku XV w. Można go zaliczyć raczej do średniej szlachty, posiadał
bowiem 5 wsi. Po jego śmierci, ojcowiznę odziedziczyli trzej synowie: Mikołaj,
Jakub i Pietrasz. Spośród tej trójki, najzdolniejszym okazał się Mikołaj,
przeznaczony przez ojca do stanu duchownego. Dzięki osobistym zdolnościom, bo
raczej nie ze względu na majątek czy pozycję ojca, został kanonikiem w Gnieźnie
i Poznaniu, a od roku 1397 do śmierci w 1439 r., piastował ważną i prestiżową
funkcję kanclerza kapituły poznańskiej. Dzięki pozycji i licznym dochodom z
racji piastowanych stanowisk, zgromadził wraz z braćmi pokaźny majątek,
obejmujący 3 miasta i 25 wsi. Wśród nabytków Mikołaja, była m.in. wieś Kórnik
wraz z zamkiem. Kanclerz wystarał się u króla Władysława Jagiełły o nadanie
osadzie praw miejskich. Prawa miejskie otrzymała także rodzinna Górka, zwana od
tej pory Miejską Górką. Spadkobiercami Mikołaja zostali jego bratankowie:
Łukasz i Wyszota.
| Miejska Górka. |
Łukasz I czyli narodziny potęgi.
Wyszota
zmarł w młodości, natomiast Łukasz pomnożył bogactwo i znaczenie polityczne
rodziny. Mikołajowi zawdzięczają Górkowie awans społeczny ze średniozamożnej
szlachty do jednej z bogatszych w Wielkopolsce, jednak to Łukasza należy uważać
za twórcę potęgi rodu.
O
karierę młodego Łukasza zatroszczył się stryj Mikołaj, który wysłał go na dwór
Władysława II Jagiełły. W 1440 r. wybrał się z jego synem, królem Władysławem
III Warneńczykiem na Węgry, ale na swoje szczęście, przed fatalną bitwą pod
Warną powrócił do Polski. W bitwie tej zginął za to wojewoda poznański Sędziwoj
z Ostroroga, a Łukasz zajął jego miejsce. Zawarł także bardzo korzystne
małżeństwo z Katarzyną Szamotulską, dzięki czemu niemały już majątek rodziny,
jeszcze się powiększył. Młody magnat zdał sobie sprawę, że dzięki łasce
królewskiej można sporo zyskać. W tym celu związał się z królem Kazimierzem
Jagiellończykiem, co zaowocowało wyniesieniem Łukasza do godności starosty
generalnego Wielkopolski. Urząd ten Górka piastował zresztą kilkakrotnie. Wielkopolski
magnat okazał się być sprawnym dyplomatą, negocjując ze Związkiem Pruskim
warunki poddania się królowi polskiemu, a także osobiście wspierał zabiegi
synów Jagiellończyka o trony: czeski i węgierski. Łukasz I był utalentowanym
dyplomatą, ale raczej kiepskim żołnierzem. Kiedy wybuchła wojna
trzynastoletnia, dowodzone przez niego wojska doznały klęski pod Chojnicami, a
sam starosta dostał się do krzyżackiej niewoli. Po uwolnieniu, dalej wspierał
wysiłek wojenny kraju, ale już wyłącznie pieniędzmi. Łukasz I Górka zmarł w
1475 r. Pochowany został z katedrze poznańskiej.
Płyta nagrobna Łukasza I Górki.
Renesansowy biskup Uriel.
Łukasz
I miał czterech synów: Uriela, Jan, Jakuba i Mikołaja. Jan i Mikołaj zostali
przeznaczeni do kariery świeckiej, piastując pomniejsze urzędy w Wielkopolsce.
Z tej dwójki tylko Mikołaj doczekał się syna, Łukasza. Dla Uriela i Jakuba
zaplanowano karierę duchowną, przy czym Jakub umarł młodo. Głową rodu został
Uriel.
O
rozwój kariery duchownej Uriela zatroszczył się już jego ojciec Łukasz,
zabiegając dla niego o liczne beneficja kościelne. Już jako mały chłopiec
piastował kilka godności w wielkopolskich kapitułach. W 1473 r. dzięki
protekcji ojca, został mianowany kanclerzem koronnym, a także brał udział w
misjach dyplomatycznych. Podczas poselstwa do Rzymu, zachwycił się sztuką
renesansu i nawiązał cenne kontakty z rodzinami bankierskimi i kupieckimi. W
1479 r. został biskupem poznańskim, wobec czego złożył urząd kanclerza. Mało
wiadomo o jego rządach w diecezji, bo bardziej zajmowały go: dyplomacja, sprawy
gospodarcze i mecenat artystyczny. Dzięki korzystnym operacjom bankowym,
powiększył majątek rodzinny, a bogate biskupstwo poznańskie również przyczyniło
się do pomnożenia dochodów Uriela, dzięki czemu stał się jednym z najbogatszych
ludzi w Polsce. Zarobione kapitały lokował w ziemi i transakcjach
finansowo-handlowych z kupcami poznańskimi i europejskimi bankierami. Do swych
dóbr sprowadzał włoskich ogrodników, próbując uprawiać winorośl i inne
egzotyczne rośliny. Kupował także dzieła sztuki i ufundował dla siebie i swego
ojca brązowe tablice nagrobne, wykonane w warsztacie Vischerów w Norymberdze.
Przebudował także kaplicę św. Leonarda w katedrze poznańskiej i uczynił z niej
miejsce pochówku dla swojej rodziny. Prywatnie, zajął się wychowaniem swego
jedynego bratanka i następcy – Łukasza. Biskup Uriel zmarł podczas kuracji w
Karlovych Varach na początku 1498 r.
Fragment płyty nagrobnej Uriela Górki.
Niezwykła kariera Łukasza II.
Urodzony
w 1482 r. Łukasz II, syn Mikołaja, został wcześnie osierocony. Trafił jednak
pod opiekę stryja Uriela, który zadbał o jego edukację i przygotował do
kariery. Kiedy Uriel zmarł, zaledwie szesnastoletni Łukasz został jedynym
męskim spadkobiercą rodu Górków. Początek jego kariery wiąże się z poślubieniem
Katarzyny Szamotulskiej, córki i jedynej spadkobierczyni wojewody poznańskiego
Andrzeja Szamotulskiego. Żona wniosła mu nie tylko pokaźny posag, ale zapewniła
też protekcję teścia, a ten wyrobił mu wpływy na dworze. Król Zygmunt Stary,
opierając swe rządy na senatorach, postanowił zaskarbić sobie przychylności
młodego, lecz bogatego magnata, nadając mu kolejne godności: kasztelanię
lądzką, poznańską, a wreszcie, w 1508 r., starostwo generalne Wielkopolski.
Godność tę piastował do 1535 r., kiedy to został wojewodą poznańskim, a
starostwo oddał… swemu synowi Andrzejowi.
Łukasz II Górka.
Podobnie
jak pozostali Górkowie, Łukasz II zajął się gromadzeniem majątku, który za jego
czasów rozrósł się do 16 miast i 202 wsi, położonych nie tylko w Wielkopolsce,
ale także w Małopolsce i na Rusi. Bodaj najcenniejszym nabytkiem Łukasza, były
Szamotuły, które odziedziczył po teściu. Drugim polem działalność Górki była
dyplomacja. Nawiązał przyjazne stosunki z Habsburgami, stając się jedynym z
czołowych stronników cesarza w Polsce, za co otrzymał w 1534 r. godność
hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Ponadto, po hołdzie pruskim,
zaprzyjaźnił się z księciem Albrechtem Hohenzollernem. O jego wpływach na dworze
niech świadczy fakt, że pojechał na Węgry po pierwszą żonę Zygmunta Starego,
Barbarę Zapolya, a także witał w granicach królestwa drugą żonę króla, Bonę
Sforza. Był także gorliwym katolikiem, nakazując radzie miejskiej Poznania
spalenie książek luterańskich. Przy tym wszystkim, potężny magnat uchodził za
człowieka niezwykle chciwego. Zaskoczył jednak wszystkich, gdy w 1538 r. podjął
starania o uzyskanie godności… biskupa kujawskiego. On, wdowiec z kilkorgiem
dzieci, postanowił pod koniec życia zostać biskupem. Król, nie chcąc go sobie
zrażać, wyraził zgodę na objęcie tej godności, a kapituła podporządkowała się
woli monarchy. Pewne obiekcje miał papież Paweł III, ale nie chciał on psuć
sobie stosunków z królem i ostatecznie się zgodził. Łukasz II w ciągu jednego
dnia (!) przyjął w katedrze poznańskiej wszystkie święcenia. Mało jednak
interesował się swoją diecezją. Odwiedził ją raptem raz, podczas ingresu, a na
co dzień mieszkał w Szamotułach. Okazało się jednak, że biskupstwo kujawskie,
to tylko wstęp do dalszej kariery duchownej Łukasza, bowiem podjął on wkrótce
starania o biskupstwo krakowskie, a nawet arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Tego
już jednak było za wiele i król odmówił. Wobec narastającej krytyki, Łukasz
wyjechał w końcu do swej diecezji, ale zmarł po drodze w 1542 r. Został
pochowany w okazały grobowcu w katedrze włocławskiej.
Zamek Górków w Szamotułach.
Andrzej I czyli opozycjonista.
W
rodzinie Górków nie było przeciętnych osobistości, a urodzony ok. 1500 r.
Andrzej, syn Łukasz II, z pewnością był postacią nietuzinkową. Wcześnie został
oddany na dwór królewski, aby nabyć ogłady, zetknąć się z wielkim światem i
przygotować do roli głowy potężnego i bogatego rodu. W 1525 r. ożenił się z
niezwykle bogatą szlachcianką, Barbarą Kurozwęcką, która wniosła mu w posagu
ogromne dobra na Rusi, dzięki czemu mógł rozbudować majątek Górków właśnie w
województwach południowo-wschodnich. Zanim otrzymał godności stosowne do
pozycji rodu, brał udział w misjach dyplomatycznych, walczył z Moskwą na
Litwie, aż wreszcie, w 1535 r. ojciec odstąpił mu urząd starosty generalnego
Wielkopolski. Kontynuował linię polityczną ojca, polegającą na związkach z
Habsburgami i Albrechtem Hohenzollernem.
Grobowiec Andrzeja I Górki i Barbary z Kurozwęckich.
Andrzej
I pozostawił po sobie trwałe pamiątki w Poznaniu. Zbudował przy ul. Wodnej
okazały pałac, powstały w miejscu kilku kamienic, a także przebudował w stylu
renesansowym zamek królewski, który mocno ucierpiał w pożarze 1536 r.
Odbudowany niedawno zamek na Górze Przemysła, nawiązuje w formie właśnie do
zamku z czasów Andrzeja I Górki. O ile dotychczas Górkowie zawdzięczali swą
pozycję związkom z dworem królewskim, tak Andrzej przeszedł do opozycji, a
nawet znalazł się w ostrym konflikcie z królami. Najpierw obraził się na
Zygmunta Starego za odmowę nadania ojcu, Łukaszowi II godności biskupa
krakowskiego, a później zaprotestował przeciwko małżeństwu Zygmunta Augusta z
Barbarą Radziwiłłówną, do tego stopnia, że nie pojawił się na pogrzebie
Zygmunta Starego, a nawet groził nowemu królowi wypowiedzeniem posłuszeństwa,
jeśli ten koronuje Barbarę. Pojawiły się plotki, że myśli o koronie dla siebie.
W 1550 r. Andrzej i Zygmunt August pojednali się, ale i tak magnat nie pojawił
się na koronacji Barbary. Ciekawe były jego poglądy religijne. Choć
sympatyzował z reformacją i wspierał protestantów, nie zdecydował się na
odejście od Kościoła katolickiego. Andrzej I zmarł w 1551 r. i został pochowany
wraz z żoną w okazałym renesansowym grobowcu w kaplicy Górków katedry poznańskiej.
Był ojcem trzech synów: Łukasza, Andrzeja i Stanisława oraz dwóch córek:
Katarzyny i Barbary. Kto mógł przypuszczać, że na jego synach zakończy się ród
Górków.
Pałac Górków w Poznaniu.
Synowie Andrzeja
I.
Uriel
był biskupem, Łukasz II zagorzałym katolikiem, Andrzej I lawirował pomiędzy
Kościołem katolickim a Kościołami reformowanymi, a synowie Andrzeja I byli już
jawnymi protestantami. Łukasz III (1533-1573), kolejno: kasztelan brzeski,
wojewoda brzeski, później łęczycki, kaliski, a wreszcie poznański, walnie
przyczynił się do rozwoju reformacji w Wielkopolsce, organizując synody braci
czeskich i luteran, a w jego dobrach drukowano książki protestanckie.
Łukasz III Górka, autorstwa J. Matejki.
Wyrzucił
nawet bernardynów z Sierakowa, a kolegiaty farne w Kórniku i Szamotułach
przekształcił w zbory protestanckie. W 1553 r. na czele gromady szlachty wpadł
do poznańskiego ratusza, uniemożliwiając egzekucję dwóch mieszczan skazanych
przez sąd biskupi za herezję. Początkowo Łukasz należał do wspólnoty Braci
Czeskich, ale w 1563 r. usunięto go ze zboru „za rozpustę”. Widać trudno było
mu przyjąć surowe normy moralne, obowiązujące w tej wspólnocie. Co ciekawe
jednak, utrzymywał poprawne stosunki z hierarchią katolicką i jezuitami. Ponoć,
na łożu śmierci, miał wezwać do siebie katolickiego księdza. Łukasz III zmarł w
1573 r., ale zagorzały przeciwnik reformacji biskup Adam Konarski, zakazał
pogrzebu protestanta w katedrze poznańskiej. Bracia postanowili więc wprowadzić
trumnę Łukasza siłą do kościoła, ale duchowni i słudzy kościelni zabarykadowali
się wewnątrz, wobec czego Andrzej II nakazał sprowadzić armatę. Kiedy wieść o
tym rozniosła się po Poznaniu, magistrat wysłał oddział zbrojny na pomoc
biskupowi i upokorzeni Górkowie musieli ustąpić. Łukasz III spoczął początkowo
w Szamotułach, a później w Kórniku. Jako ciekawostkę podam, że był on mężem
słynnej Elżbiety (Halszki) z Ostroga, którą miał więzić w baszcie zamkowej w
Szamotułach, nazwanej Basztą Halszki, ale to już temat na zupełnie inną
opowieść.
Baszta Halszki w Szamotułach.
Andrzej
II, urodzony około 1534 r., to także ciekawa postać. Nie osiągnął tylu
godności, co inni przedstawiciele rodu, bo był „zaledwie” starostą wałeckim,
gnieźnieńskim, kolskim, kościańskim i jaworowskim oraz kasztelanem
międzyrzeckim. Wielokrotnie też posłował na sejm. Był luteraninem, ale
utrzymywał poprawne stosunki z innymi konfesjami. Co jednak najbardziej
interesujące, Andrzej II wyłamał się ze stronnictwa habsburskiego i podczas
pierwszej wolnej elekcji, poparł Henryka Walezego. Znalazł się nawet w składzie
poselstwa po króla do Francji. Po ucieczce Henryka, poparł Stefana Batorego,
protestując przeciwko kandydaturze habsburskiej. Popierał politykę króla Stefana
i kanclerza Jana Zamoyskiego, choć nie otrzymał upragnionego starostwa
generalnego Wielkopolski, co ochłodziło nieco jego stosunki z dworem, ale do
zerwania nie doszło. Andrzej II zmarł w 1583 r. i został pochowany w Kórniku.
Andrzej II Górka, wg. Jana Matejki.
Ostatni z rodu.
Ponoć
w każdej rodzinie zdarza się jakaś „czarna owca”. W przypadku Górków był nią
Stanisław, najmłodszy z synów Andrzeja I, urodzony w 1538 r. Po bezpotomnej
śmierci Andrzeja II, odziedziczył cały majątek, jednak, w przeciwieństwie do
przodków, którzy pomnażali majętności, Stanisław miał skłonności raczej do
rozrzutności. Na pokrycie jego wydatków nie wystarczały dochody z ogromnych
dóbr, musiał więc część sprzedać albo zastawić. Stanisław był luteraninem, jak
bracia, ale niezbyt gorliwym, choć za młodu studiował w Wittenberdze. Zanim
rozpoczął karierę polityczną, walczył na wschodzie przeciw Moskwie. Jako
polityk, odznaczał się warcholstwem i niestałością poglądów. Co chwilę
przechodził z obozu do obozu. Podczas pierwszej elekcji poparł Henryka
Walezego, podejmując króla uroczyście w Kórniku. Po ucieczce króla, zwalczał
kandydaturę habsburską i energicznie zabiegał o poparcie dla Stefana Batorego,
ale szybko przeszedł do opozycji wobec króla, czego głównym powodem były obawy
co do rosnących wpływów Jana Zamoyskiego, pogodził się więc z Habsburgami i
przeszedł do ich stronnictwa. Po śmierci Batorego, poparł arcyksięcia Maksymiliana przeciw Zygmuntowi
III Wazie. Walczył nawet w szeregach wojsk arcyksięcia w bitwie pod Byczyną,
gdzie zresztą trafił do niewoli. Po wyjściu na wolność, nie zaniechał opozycji,
choć zwalczał raczej Zamoyskiego, niż króla. Jego postawa zniechęciła do niego
dużą część narodu szlacheckiego, przez co tracił stopniowo wpływy polityczne.
Co oczywiste, na dworze też był niemile widziany. Swoją prohabsburską
orientacją, zraził do siebie nawet protestantów, za obrońcę których się uważał.
Ostatni z Górków zmarł w 1592 r. Został pochowany w Kórniku.
Fragment grobowca Stanisława Górki w Kórniku.
Majątek
Górków odziedziczyli spowinowaceni z nimi Czarnkowscy, którzy podzielili go
między siebie, a odległe dobra sprzedali. Wśród nabywców byli m.in.: Sobiescy,
Opalińscy i zwalczany przez Stanisława Górkę kanclerz Jan Zamoyski. Górkowie
nie byli jedyną magnacką rodziną w Wielkopolsce, ale próżno szukać tu drugiego
rodu o takim bogactwie i wpływach politycznych, jak panowie z Górki.
Maciej Brzeziński, "Panowie z Górki", Poznańskie i Wielkopolskie Historie:
http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2016/02/panowie-z-gorki.html (stan na dnia 28.03.2019).
Bibliografia:
1. Górczak Z., Górkowie – wielkopolscy Sobiepanowie,
„Mówią Wieki”, nr 08/09, 2009.
2. Wielkopolski Słownik Biograficzny, praca
zborowa pod redakcją A. Gąsiorowskiego i J. Topolskiego, Warszawa-Poznań 1983.
Źródła
fotografii:
1.By Herb_Lodzia.jpg: Tadeusz Gajl
derivative work: KamilkaŚ (Herb_Lodzia.jpg) [GFDL
(http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0
(http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
2. By http://www.miejska-gorka.pl/pl/11102/1,0/Miejska_Gorka_z_lotu_ptaka.html
[FAL], via Wikimedia Commons
3. By Radomil (Own work) [GFDL
(http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0
(http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
4.http://www.poznan.pl/mim/galerie/pictures/biskup-uriel-gorka,pic2
5.
http://vignette3.wikia.nocookie.net/poznan/images/0/04/%C5%81ukasz_II_G%C3%B3rka.jpg/revision/latest?cb=20140105205100&path-prefix=pl
6. pl [CC BY-SA 3.0
(http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
7.
http://www.poznan.pl/mim/galerie/pictures/nagrobek-starosty-wielkopolski-andrzeja-i-gorki-i-jego-zony-barbary-z-1574-r,pic2
8.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pozna%C5%84,_Pa%C5%82ac_G%C3%B3rk%C3%B3w_z_Rynku.jpg#globalusage
9. Jan Matejko [Public domain], via
Wikimedia Commons
10. pl [CC BY-SA 3.0
(http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
11. By Feliks Zabłocki wg. rys. Jana
Matejki (fot. Arianus) [Public domain], via Wikimedia Commons
12.
http://vignette1.wikia.nocookie.net/poznan/images/2/22/Stanis%C5%82aw_G%C3%B3rka.jpg/revision/latest?cb=20140105204406&path-prefix=pl
