Region Wielkopolska Wschodnia: Damy Wielkopolski Wschodniej, cz. 3: Kobiety nauki.

niedziela, 24 czerwca 2018

Damy Wielkopolski Wschodniej, cz. 3: Kobiety nauki.

W trzeciej odsłonie naszego cyklu ponownie popodróżujemy w czasie, w poszukiwaniu zasłużonych dla naszego Regionu kobiet. Przy okazji zmieniamy także tematykę, bowiem bohaterkami tej części będą te postaci, które na przekór oczekiwaniom epok w których żyły, zdecydowały się poświęcić nauce. W większości przypadków będą to badaczki z dziedziny archeologii i etnografii, nie zabraknie tu jednak postaci pewnej astronom… pochodzącej ze Śląska. Ponadto pojawi się także postać zasłużonej dla Ziemi Sieradzkiej badaczki. Dlaczego jednak zdecydowaliśmy się przedstawić je naszym czytelnikom w niniejszym zestawieniu? Aby poznać odpowiedź na to pytanie - zapraszamy do lektury!

Maria Kunitz ( przyjmuje się także następujące formy zapisu jej nazwiska: Cunitz; Kunitz; Cunic; Cunitia; Kunicia; Cunitiae).

Ta uczona kobieta, którą w przyszłości miano okrzyknąć mianem "Schlesische Pallas" (Śląska Atena), "Second Hypatia" (Druga Hypatia), przyszła na świat 29 maja 1610 roku. Według niektórych wersji miejscem jej narodzin miała być Wołowa, jednakże bardziej wiarygodne wzmianki sugerują, iż mogła to być Świdnica. Wskazują na to materiały wzmiankujące na temat jej ojca, którego praktyka lekarska była wspominana w tamtym mieście, właśnie w tamtym okresie.

Nie jest do końca pewnym czy lekarz - Heinrich Cunitz był pochodzenia szlacheckiego, czy też tytuł ten udało się zdobyć dopiero jego potomkom. W Herbarzu Szlachty Śląskiej podano, że miał pochodzenie szlacheckie. Wg innych informacji - nie był szlachcicem. Natomiast jego syn - Anton Maximilian Cunitz, uzyskał szlachectwo 21 czerwca 1656 r. I to jest zapewne jego herb zwany Kunitz II (herb Kunitz von Kuschdorf, przypisywany Kunitzom w Herbarzy Szlachty Śląskiej był bez pola z gwiazdkami) [1].

Z kolei matka Marii – Maria Schultz, była córką znanego matematyka, Antona Schultza. Państwo Cunitz doczekali się kilkorga dzieci: Anny Rosiny, Antona Maximiliana i Heleny – jednakże najstarszą z nich była właśnie bohaterka tej części artykułu.

Maria była bardzo uzdolniona - w wieku 5 lat potrafiła czytać i pisać. Kształciła się w domu, przysłuchując się lekcjom gramatyki łacińskiej i katechizmu udzielanym jej młodszemu bratu. Ojciec nie był zainteresowany w kształceniu córki, uważał, że powinna się wdrażać do spraw gospodarstwa domowego i prac ręcznych. Wobec tego kształciła się pod kierunkiem "niemych nauczycieli, czyli książek". Potem uczyła się muzyki i śpiewu, a w wieku 12 lat – malarstwa[2].

W wieku 13 lat została żoną prawnika Davida v. Gerstmanna. Zachował się zbiór pieśni weselnych z okazji zaślubin Dawida Gerstmanna i Marii Cunitii. Autorem ich był osiemnastoletni Daniel Czepko, znany później jako poeta, dramatopisarz i mistyk mający wpływ na Angelusa Silesiusa. Małżeństwo jej skończyło się po trzech latach, gdy jej mąż zmarł w wyniku zarazy. Podczas trwania małżeństwa oraz potem, uczyła się j. francuskiego i greki oraz muzyki, zaczęła też kontynuować naukę malarstwa i zaznajamiać się z astrologią (…).Oprócz niemieckiego i polskiego władała łaciną, greką, hebrajskim oraz włoskim i francuskim. Interesowała się także matematyką, medycyną i historią. Z prywatnej korespondencji wynikało, że interesowała się też genealogią i horoskopami [3].

Wiedza Marii Kunic była także zauważalna wśród zwykłych sąsiadów - mieszkańców miasta. Pomimo tego została skarcona przez rajców miejskich za nocne obserwacje nieba. Jakoby zaniedbywała obowiązki domowe poprzez wylegiwanie się w trakcie dziennej pory doby. Nieobyczajne zachowanie było wówczas poważnym oskarżeniem [4].

Szczęśliwym zrządzeniem losu, zamiłowania Marii doczekały się szansy na spełnienie, gdy poznała swojego przyszłego męża - Eliasa von Löwen (znanego też pod pseudonimem: Cratschmaier). Ten uznany niemiecki lekarz, matematyk i astronom dostrzegając zainteresowania, oraz potencjał drzemiący w intelekcie Marii, niebawem został jej prywatnym nauczycielem. Odtąd mieli wspólnie opracowywać badania nocnego nieba, a także założyć rodzinę – ze związku tego narodzili się trzej synowie: Elias Theodor, Anton Heinrich i Franz Ludwig.

Małżonkowie (jak i współpracownicy w badaniach) osiedli w Byczynie – stamtąd los pokierował drogi Marii do Łubnic koło Ołoboku, gdzie też pod skrzydłami tamtejszego klasztoru Cysterek znalazła ona schronienie w niepewnych czasach (okres kulminacyjnych wydarzeń Wojny Trzydziestoletniej).

To właśnie tam powstało dzieło życia tej siedemnastowiecznej astronom - "Urania propitia" (Urania łaskawa czyli astronomia łatwa do przyswojenia), zawierające tablice astronomiczne. W niej skorygowała obliczenia Johanna Keplera, zawarte w jego tablicach ruchu planet (Tabulae Rodolfinae z 1627 r.).

Po zakończeniu wojny rodzina na powrót osiada w Byczynie, niestety zarówno rodzinny dom, oraz biblioteka i warsztaty w których znajdywało się wiele cennych dokumentów obojga małżonków (w tym naukowe notatki, korespondencja z astronomami) – które przepadły, ulegając spaleniu. „Uranii propitii” udaje się szczęśliwie uniknąć tego losu, gdyż kilka jej egzemplarzy znajdowało się w bibliotekach kilku różnych miast.

Maria Cunitz zmarła w Byczynie 22 sierpnia 1664 roku, trzy lata po śmierci swego drugiego męża. Rozprawiając o jej życiu i dokonaniach warto wiedzieć, że w czasach nowożytnych, na jej cześć jeden z kraterów na Venus nazwano Cunitz [5].

Jadwiga Beatryksa Maria z Szembeków Szeptycka.

Zainteresowania pozostałych postaci badaczek związanych z naszym Regionem, powiązane będą ze sferą archeologii, oraz etnografii. Pierwszą z nich będzie urodzona 16 marca 1883 roku, w Siemianicach koło Kępna – Jadwiga Szeptycka. Przyszła ona na świat w ziemiańskiej rodzinie Piotra Szembeka, oraz Marii z Fredrów Szembekowej (wnuczki Aleksandra Fredry, autora m.in. „Zemsty”).

Być może właśnie talenty odziedziczone po przodkach sprawiły, iż Jadwiga (zwana także Inką), okazała się być niezwykle utalentowaną młodą osóbką. Od dziecka zaczęła przejawiać talent literacki, który za czasów jej nastoletnich lat znalazł uznanie w publikowanych przez nią opowiadaniach. Posiadała także uzdolnienia w kierunku plastycznym, jak i muzycznym – min. pieśni i melodie o charakterze religijnym.

Zapewne wpływ na jej wszechstronne talenty miała determinacja z jaką jej matka (zwłaszcza po śmierci męża), starała się zapewnić swoim dzieciom (Jadwidze, Zofii i Aleksandrowi) jak najlepsze wykształcenie. Zaowocowało to chociażby amatorskimi badaniami archeologicznymi, przeprowadzanym przez Jadwigę i jej młodszą siostrą Zofią w rodzimej wsi:

Miała wówczas 14 lat, Zofia – 12, a wśród licznych adeptów coraz modniejszej na przełomie wieków archeologii trudno spotkać kobiety. Orząc pole w pobliżu Siemianic, jeden z rolników znalazł ozdobne skorupki i małe przedmioty z brązu. Przyniósł je do dworu miejscowy nauczyciel Józef Schrwentke. Dowiedziawszy się o tym, zafascynowane panienki postanowiły przeprowadzić badania terenowe, co zważywszy na ich wiek i brak doświadczenia było pomysłem bardzo śmiałym; do sprawy podeszły jednak poważnie. Nawiązały kontakt z dr. Bolesławem Erzepkim, kustoszem Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Odkopały kilka grobów z epoki rzymskiej, a wykopaliska, po odrysowaniu i opisaniu, przekazały do tego Muzeum. Wyniki prac z pierwszego etapu badań zostały opublikowane w 1902 roku w rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauki w Poznaniu (Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych odbytych ostatniemi laty w Siemianicach (powiat kępiński) podała Jadwiga Szembekówna, „Roczniki” TPNP 1902, t 29.). Jadwiga dokonała opisu czternastu grobowców, omówiła dokładnie inwentarz grobowy i podała położenie przedmiotów względem siebie; tekst ilustruje kilkadziesiąt wykonanych przez autorkę rysunków, dołączyła doń również dwa plany: schematyczny plan najbliższej okolicy i plan cmentarzyska. Podkreślenia wymaga fakt, iż Inka nie ograniczyła się tylko do opisu, ale próbowała wyciągnąć też ze swych obserwacji wnioski. Trafnie zwróciła uwagę na fakt intencjonalnego odkształcania siłą niektórych wyrobów metalowych – rytualne niszczenie powiązane z paleniem na stosie przedmiotów towarzyszących zmarłemu było charakterystyczne dla zwyczajów kultury przeworskiej. Należy więc docenić nie tylko zapał i przebojowość młodej ziemianki, ale przede wszystkim ambicję i fakt, że przystępując do badań musiała zapoznać się z dostępną literaturą fachową. Warto nadmienić, że po ślubie Jadwigi i związanym z nim opuszczeniu Siemianic, prace archeologiczne kontynuowała jej młodsza siostra – Zofia [6].

Do jej naukowych zainteresowań należała także dziedzina etnografii (badania nad kulturą ludową Wielkopolski, oraz Wschodnich: Galicji i Małopolski), do której zamiłowanie zapoczątkowała u niej fascynacja obrazem „Kościół w Opatowie” – namalowanym w 1873 roku przez jej stryja. Zauważyła wówczas, że chłopi stojący przed świątynią są inaczej ubrani niż jej współcześni i postanowiła katalogować, opisywać i rysować swoje obserwacje [7].

Pozostałymi czynnikami, które wpłynęły na jej zainteresowania był fakt geograficznego położenia Siemianic, które znajdowały się wówczas na styku Królestwa Kongresowego, Wielkiego Księstwa Poznańskieko, oraz Śląska Opolskiego. Ponadto zarówno Jadwiga, jak i Zofia miały styczność z owym bogactwem kultury ludowej, poprzez czynne zaangażowanie w program oświatowy wśród okolicznego chłopstwa.

Fascynację i wyobraźnię dawnymi dziejami i zwyczajami, podsycały także licznie zgromadzone pamiątki rodzinne, a także wizyty znamienitych gości takich jak: Włodzimierz Szembek, oraz profesor Kazimierz Morawski. Obydwie te znajomości znacząco wpłynęły na zainteresowania etnograficzne obu sióstr Szembekówn. Przy czym wspomnieć należy, że to właśnie za pośrednictwem Morawskiego, doszło do współpracy Jadwigi z Sewerynem Udzielą – przewodniczącym działu etnograficznego Komisji Archeologicznej Polskiej Akademii Umiejętności.

Efektem niesamowicie dokładnych poszukiwań i obserwacji była praca Przyczynki do etnografii Wielkopolski (ogłoszona w Materiałach Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych” 1906, t. 8), która wraz z publikacją młodszej siostry Zofii „Dalsze przyczynki do etnografii Wielkopolski” („Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 1912, t. 12) uchodzi za największy po Kolbergu zbiór materiałów o kulturze ludowej tego regionu. We wstępie do Przyczynków ich autorka (ukrywająca swe nazwisko) wołała o rozwój badań etnograficznych w Wielkopolsce (…).W publikacji zdołała zgromadzić 39 pieśni z melodiami z Siemianic i 15 z sąsiedniej Słupi, a z dalszych okolic – gdzie docierała dzięki podróżom do rodziny i znajomych – około 20. Poza tym zebrała melodie do obrzędów, 12 opisów dożynek, 17 wesel, 7 innych obrzędów oraz zabaw, 33 opisy strojów, 4 podania oraz wiadomości dotyczące budownictwa, zdobnictwa wnętrz, ornamentowania sprzętów domowych i sposobów ozdobnego znakowania wymłóconego zboża. Pracę zamyka obszerny słowniczek gwarowy obejmujący 440 pozycji, przysłowia, zwroty oraz zestawy imion, nazwisk i przezwisk chłopskich. Materiały opisowe zilustrowała własnymi rysunkami, fotografiami i tablicami barwnymi (materiał ilustracyjny obejmuje między innymi 45 rysunków i dwa zdjęcia z dziedziny strojów, 8 rysunków z zakresu architektury ludowej) [8].

Oczarowanie kulturą ludową znalazło także odzwierciedlenie w ważnym wydarzeniu z życia prywatnego Jadwigi – jakim był ślub. Został on zawarty 15 października 1902 r., małżonkiem jej został wówczas kuzyn - Leon Józef Maria Szeptycki, wywodzący się z Przyłbic pod Jaworowem na Ukrainie. We spisanych przez jej córkę (Elżbietę z Szeptyckich Weymanową) wspomnieniach, z których wyłania się następujący obraz tego wydarzenia:

„Ślub moich rodziców, odbył się w Siemianicach 15.10.1902 w dzień św. Jadwigi. Udzielał go Metropolita Andrzej Szeptycki, brat pana młodego, za dyspensą Ojca św., z racji na pokrewieństwo młodych. (…) Ze względu na zamiłowania etnograficzne mojej Matki, orszak poprzedzało 2 konnych drużbów z Siemianic, Nawrot i Trzęsicki, w dawnych siemianickich strojach. Wieczorem panna młoda z wszystkimi pannami, odtańczyły siemianicki taniec "ze świecami", a następnie urządzono autentyczne oczepiny. Pogoda była śliczna. Bawiono się doskonale” [9].

Para doczekała się ośmiorga dzieci, które wychowane zostały przez nich dość surowo - silną ręką. Należy także dodać, że zawarcie małżeństwa, przeniesienie się do majątku męża i poświęcenie się domowym obowiązkom nie położyły kresu etnograficznym zafascynowaniom Jadwigi – ziemianka w dalszym ciągu poświęcała się przeprowadzanym przez siebie badaniom.

Niestety mimo niezwykłych pasji i osiągnięć, kres życia okazał się dla Jadwigi niezwykle tragiczny. Dobrowolnie zdecydowała się towarzyszyć swemu mężowi skazanemu na śmierć przez sowieckich okupantów. W dniu 27 września 1939 r. małżonkowie zostali rozstrzelani przez NKWD w swoim majątku Przyłbice [10].

Zofia Teodora Maria Szembekówna.

Urodzona 10 listopada 1885 roku, w Siemianicach była młodszą siostrą omawianej przed chwilą Jadwigi Szeptyckiej. Siostry łączyło wiele wspólnych zainteresowań – jednakże przyznać trzeba, że to starsza z sióstr była ich główną inicjatorką. Gdy przestudiujemy ich dokonania i biografie, okazuje się bowiem że Zofia wydawała się pozostawać w cieniu siostry. Po zamążpójściu Jadwigi - to ona przejęła kontrolę nad przebiegiem wspólnie rozpoczętych prac wykopaliskowych w Siemianicach. Kolejnym (tym razem samodzielnym) krokiem było zainicjowanie kolejnych archeologicznych badań terenowych w Lipiu. To właśnie ona Zofia była autorką publikacji, stanowiącej kontynuację sprawozdania z badań etnograficznych na terenie naszego regionu, czyli: „„Dalsze przyczynki do etnografii Wielkopolski”.

W 1909 podjęła decyzję o wstąpieniu do klasztoru Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny (niepokalanek) w ukraińskim Jazłowcu, przybierając imię Maria Krysta od Najświętszego Sakramentu. W zakonie pracowała jako nauczycielka historii i języka polskiego. Opracowała pewne fragmenty dziejów swego zgromadzenia. Była przełożoną domów zakonnych w Jazłowcu, Słonimiu, Szymanowie, Nowym Sączu. W roku 1945 znalazła się w Szczecinku na Pomorzu, interesując się historią tej dzielnicy. Napisała kilka cennych wspomnień, między innymi dwa nie publikowane tomy zatytułowane: „Z dziejów Siemianic (1967). Zmarła w dniu 18 lipca 1974 r. w Szymanowie pod Sochaczewem [11].

Ignacja Piątkowska.

Pora wspomnieć sobie też o jeszcze jednej zasłużonej (acz zapomnianej) badaczce kultury ludowej – choć zasięg jej badań dotyczył przede wszystkim Ziemi Sieradzkiej. Wspomnieć jednak należy, że była ona także autorką artykułu, pt.: „Z życia ludu wiejskiego na ziemi kaliskiej”, który ukazał się najpierw w czasopiśmie "Kaliszanin” (1887), a następnie doczekał się przedruku w „Wiśle” (1889). Piątkowska nie wymieniła w nim nazw wsi, których dotyczyły przeprowadzone przez nią badania – w związku z czym, nie jesteśmy pewni czy istotnie te materiały dotyczą historycznej Ziemi Kalskiej. Biorąc pod uwagę fakt, iż badaczka poprzez swoje pozostałe prace nawiązywała raczej do okolic Sieradza – przyjmujemy, że materiały te dotyczą raczej tamtejszych terenów. Co prawda w czasie zaborów należały one do województwa kaliskiego - jednocześnie wcześniej, pod względem historycznym nie były jednak one zaliczane do Wielkopolski Wschodniej. A zatem tej części regionu, której poświęcamy uwagę na niniejszej stronie. Mimo wszystko postanowiłam przedstawić postać tej kobiety, bowiem warto o niej wiedzieć i pamiętać.

Urodziła się 29 czerwca 1866 r., w Smardzewie w (wówczas) Kaliskiem, w rodzinie szlacheckiej Ignacego Piątkowskiego (herbu korab), oraz Józefy z Białobrzeskich (herbu Abdank). Dwór szlachecki, w którym przyszła na świat został wybudowany w 1685 roku i należał do jednych z najpiękniejszych dworów alkierzowych na ziemiach polskich [12]. Tam też dorastająca Ignacja dzięki staraniom ojca otrzymała solidne wykształcenie, oraz została wychowana w duchu patriotyzmu. To właśnie dzięki temu chętnie udzielała się społecznie organizując lekcje czytania i pisania dla dzieci, oraz prelekcje dla dorosłych (co wszak w czasach zaborów było zajęciem wielce ryzykownym).

Ponadto czynnie udzielała się na polu badania (głównie) sieradzkiego folkloru. Jej publikacje (folklorystyczne jak i utwory dla dzieci) zamieszczane były w czasopismach min. takich jak: „Kaliszanin”, „Ziemia Kaliska”, „Lud”, „Wisła”.

Gościła u siebie, oraz współpracowała ze znanymi etnografami takimi jak Zygmunt Gloger, oraz Oskar Kolberg. Niemniej zaprzestała prowadzonych przez siebie badań folklorystycznych około roku 1901, po rzekomej krytyce znanego badacza słowiańszczyzny - prof. Kazimierza Moszyńskiego [13].

Za całokształt swej działalności publicystycznej została uznana za członka Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich w Łodzi.

Mimo wielkiego serca i przejawianego przez nią zaangażowania w działalność społeczną, los potraktował ją niesprawiedliwie. Zmarła w biedzie i zapomnieniu 18 kwietnia 1941 roku, pochowano ją w rodzinnym grobowcu we Wróblewie. Rodzinny majątek odziedziczony przez rodziców został roztrwoniony przez jej męża – Władysława Kuczborskiego. Małżeństwo (za namową rodziny) zostało zawarte w 1888 nie należało do szczęśliwych, a zakończyło się wraz ze śmiercią małżonka ok. 1924 roku (Kuczborski zmarł w szpitalu dla obłąkanych, w Marysinie, pow. Gostyń) [14].

Trudną sytuację finansową udawało się przetrwać dzięki działalności pisarskiej Piątkowskiej, a także przyznawanej jej od 1933 roku stałej pomocy materialnej, przyznanej działaczce przez Kuratorium Okręgu Warszawskiego (za zasługi wieloletniego tajnego nauczania). Z pomocy tej Piątkowska korzystała do 1939 roku [15].

Przypisy.

[1] Maria Kunic (Cunitia):

http://www.olesnica.nienaltowski.net/Maria%20Kunicka.htm (stan na dnia 08.06.2018).

[2] Tamże.

[3] Tamże.

[4] Tamze.

[5]. Tamże.

[6] Wielkopolski Słownik Pisarek: Jadwiga Szeptycka:

http://pisarki.wikia.com/wiki/Jadwiga_Szeptycka(stan na dnia 08.06.2018).

[7] Tamże.

[8] Tamże.

[9] Tamże.