Dziś pozwolimy sobie zaprezentować czytelnikom artykuł Mateusza Rabiegi, poświęcony mostom historycznym w Kaliszu. Za zgodę na publikację niniejszego materiału, oraz chęć współpracy serdecznie dziękujemy autorowi. Mamy nadzieję, że artykuł przypadnie do gustu czytelnikom, będąc miłym urozmaiceniem tematyki poruszanej na naszej stronie.
Zapraszamy do lektury!
Centrum dzisiejszego Kalisza stanowi XIII-wieczne miasto
lokacyjne, które zachowało najważniejsze pierwotne założenia urbanistyczne do
dziś. Miasto lokowane zostało przed 1268 rokiem, prawdopodobnie przez Bolesława
Pobożnego, na wyspie w widłach Prosny. Układ cieków wodnych w tym miejscu skorygowano,
by uzyskać otoczony wodą teren zbliżony do koła. Wewnętrzny układ przestrzenny
miasta jest charakterystyczny dla wielkopolsko-śląskiej tradycji planistycznej.
Przebiegającą przez miasto drogę handlową wiodącą ze Śląska na Pomorze
rozwidlono, tworząc dwie ulice zbiegające się na obu krańcach miasta przed
głównymi bramami – Toruńską od północnego wschodu i Wrocławską od południowego
zachodu. Utworzony w ten sposób został wrzecionowy układ, który przecięto
prostopadłymi przecznicami. W centralnej części miasta wytyczono rynek o
kształcie zbliżonym do prostokąta i wymiarach 115x90 m.
Już w
średniowieczu istniała więc konieczność wzniesienia odpowiednich przepraw
umożliwiających połączenie miasta ze światem. Pierwsza wzmianka o kaliskich
mostach pochodzi z 1258 roku – istniały wtedy dwa takie obiekty, usytuowane
poza murami miejskimi w ciągu głównego szlaku handlowego [1].
Wraz z
rozwojem miasta zwiększała się także liczba przepraw przez Prosnę. W połowie
XVIII wieku w Kaliszu znajdowało się pięć mostów [2]:
1. przy klasztorze Bernardynów, długości 44 łokci, czyli
ok. 22 m.
2. przy Bramie Toruńskiej, długości 63 łokci, czyli ok.
32 m.
3. przy Bramie Wrocławskiej, długości 70 łokci, czyli ok.
35 m.
4. na lewej odnodze Prosny, długości 49 łokci, czyli ok.
25 m.
5. na Przedmieściu Wrocławskim, długości 85 łokci, czyli
ok. 42 m.
Mosty te
były drewniane. Pozostałe odnogi Prosny przekraczano brodem w płytkich
miejscach. Na planie z 1785 roku uwzględniona jest jeszcze kładka po zachodniej
stronie miasta, przez którą prowadzono rurociągiem wodę pitną do miasta. Od XIX
wieku w Kaliszu intensywnie rozwijał się przemysł, a wraz z nim całe miasto –
również jego infrastruktura. Już w 1825 roku w granicach miasta znajdowało się
14 mostów.
Rys. 1. Fragment planuKalisza według mapy z 1785 roku,
polona.pl
Najistotniejszym wtedy kaliskim mostem był ten położony
przy Bramie Wrocławskiej.Początkowo był zwodzony, a później stały. Nazywano go Młyńskim,
gdyż od niego odchodziła kładka do stojących obok na rzece młynów [3]. W latach 1824-26 wzniesiono w jego miejsce istniejący
do dziś klasycystyczny Most Kamienny (zwany także Aleksandryjskim) według
projektu Sylwestra Szpilowskiego. Swoją nazwę obiekt zawdzięcza arkadzie z
kamienia ciosowego, która wyróżnia go spośród wszystkich kaliskich mostów [4]. Uwagę zwracają również żelazna balustrada tralkowa i
płyty z herbem Kalisza oraz łacińskimi napisami upamiętniającymi budowę i fakt
ofiarowania mostu carowi Aleksandrowi I Romanowowi przez mieszkańców: „Obywatele
kaliscy pragną, aby most ten kosztem publicznym miasta wystawiony, w marcu 1824
rozpoczęty, a w sierpniu 1825 roku pod imieniem najjaśniejszego Aleksandra I,
cesarza i króla, ojca ojczyzny i opiekuna miasta tego ukończony, był dla
potomnych świadkiem ich wdzięczności i przywiązania” [5].
Rys. 2. Most Kamienny, ok. 1900 r., fotopolska.eu
W latach 1842-43 przeprowadzono regulację Prosny –
wyprostowano jedną z jej odnóg biegnącą na południe od miasta lokacyjnego –
Kanał Rypinkowski – a poprzez wykonanie przekopów do innego nieuregulowanego
cieku wodnego utworzono obiegający miasto w dalszej odległości od północy Kanał
Bernardyński. Regulacja rzeki nie zapobiegła powodziom. Podczas jednej z nich,
w 1854 roku, zerwany został tak zwany Most Bernardyński na utworzonym
kilkanaście lat wcześniej kanale. Odbudowano go cztery lata później, ale już w
1865 roku rozpoczęto w jego miejscu wznoszenie nowej konstrukcji żelaznej.
Ukończony w 1866 roku tzw. Most Żelazny, którego projektantem był Julian
Majewski, uchodził za pierwszą tego typu przeprawę w Królestwie Polskim w pełni
wykonaną przez Polaków (dwa lata starszy był Most Kierbedzia w Warszawie, w
którym stalowe części konstrukcji wykonali i zmontowali na miejscu Francuzi).
Most zniszczony został w styczniu 1945 roku przez wycofujących się Niemców.
Nowy obiekt powstał w latach 1955-56. Wzniesiono go wykorzystując przyczółki
oraz wbity w dno kanału filar Mostu Żelaznego [6].
Rys. 3. Most Żelazny, przed II wojną światową, kaliszczasemmalowany.pl
W ciągu tej samej ulicy co Most Kamienny,
lecz dalej od miasta lokacyjnego, znajduje się Most Reformacki, powstały w 1902
roku na miejscu starszego, nazywanego Topionym z racji częstego zalewania go
przez wody Prosny ze względu na zbyt niskie położenie. Nową przeprawę
wzniesiono w ciągu kilku miesięcy z żelbetu (w systemie Moniera, jak opisano w
Gazecie Kaliskiej).Sytuuje to Most Reformacki wśród pierwszych realizacji tego
typu w Polsce. Projekt przygotowało Biuro Techniczne Arnold Bronikowski i S-ka.
Prace ukończono w październiku, kiedy zamontowano żelazną barierkę o skromnym secesyjnym
wzorze [7].
Początek
wieku był czasem budowy również innych przepraw. W 1906 roku, pomiędzy ulicami
Ciasną i Towarową wzniesiono drewniany most, zwany potocznie mostem Meissnera [8],
obecnie nieistniejący. Rok wcześniej natomiast Gazeta Kaliska pisała, że miasto
planuje budowę dwóch żelaznych mostów, jednego na wprost sądu i drugiego na fosie
miejskiej – kanale zwanym Babinką – zdekoracyjną secesyjną balustradą z herbem
miasta. Most ten wzniesiono w 1908 roku i rozebrano podczas II wojny światowej,
gdy zasypano kanał. Obiekt naprzeciw sądu zastąpić miał natomiast drewniany Most
Trybunalskiwzniesiony w 1800 roku, który połączył wtedy nowo wytyczonąreprezentacyjną aleję
Fryderyka Wilhelma III z miastem lokacyjnym. Zgodnie z
planami zamieniono go w 1909 roku na jednołukową, arkadową, nitowanąkonstrukcję
kratownicową ze stali. Oba mosty oświetlono lampami gazowymi. Mieszkańcom,
przyzwyczajonym do tradycyjnych drewnianych przepraw, nie podobały się nowe
mosty, zwłaszcza Trybunalski. Mówiono, że jest jakiś kolejowy, nieelegancki [9].
Rys. 4. Most Trybunalski, 2017 r., fotografia autora
Najbardziej imponującym mostem z początku XX
wieku jest właśnie most kolejowy, o długości 125 metrów. Ta stalowa konstrukcjapowstała
w roku 1902, podczas budowy kolei warszawsko-kaliskiej. Pierwotnie posiadała
jeden tor. Była uszkodzona podczas obu wojen światowych, kilkukrotnie
przebudowywana i modernizowana.
W dwudziestoleciu międzywojennym powstały dwa
żelbetowe mosty w bliskiej odległości od siebie, na Kanale Rypinkowskim:
jednoprzęsłowy Most Rypinkowski w ciągu ulicy Częstochowskiej oraz trójprzęsłowy
Most Bankowy, którego budowa powiązana jest z wytyczeniem nowej ulicyna tyłach
zespołu budynków Banku Polskiego.
Tuż po wojnie zbudowano z kolei Most
Warszawski.Wcześniejsza konstrukcja z lat 20. XIX wieku została zniszczona
podczas II wojny światowej. Nowy obiekt przerzucony został tak, że żelbetowy
łuk, na którym opiera się konstrukcja, znajduje się z obu stron na różnych
wysokościach, stąd powierzchnia mostu jest pochyła [10].
Rys. 5. Most Warszawski, ok. 1946 r., archiwum.kalisz.pl
Oprócz wyżej wymienionych mostów w Kaliszu
istnieje wiele konstrukcji późniejszych, z 2. połowy XX i z XXI wieku, zarówno
drewnianych (między innymi w parkach) jak i żelbetowych (m.in. najdłuższy w
mieście drogowy most – św. Wojciecha). 37 istniejących w Kaliszu mostów (22
mosty drogowe, 1 most kolejowy i 14 kładek dla ruchu pieszego) [11] składa się razem na świadectwo historycznej i
współczesnej myśli technologicznej, począwszy od najdawniejszych przepraw
drewnianych i kamiennych, poprzez żelazne aż po żelbetowe.
Autor: Mateusz Rabiega.
Przypisy.
[1]
http://www.kalisz.info/mosty.html – Dawny Kalisz - Zabytki – Mosty, dostęp:
05.06.2017.
[2]
W. Rusiński, Kalisz w XVII i XVIII w.,
[w:] Osiemnaście wieków Kalisza, t. 2,
s. 230.
[3]
http://www.info.kalisz.pl/prosna/r3.htm – Władysław Kościelniak - Prosna -
rzeka naszego miasta - Kaliskie mosty,
dostęp: 05.06.2017.
[4] I. Barańska, Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego, s. 154-155.
[5]
E. Polanowski, W dawnym Kaliszu. Szkice z
życia miasta 1850–1914, Poznań 1979, s. 30-32.
[6]
http://www.inwestycje.kalisz.pl/viewtopic.php?t=1111&p=72340 – Forum
inwestycji kaliskich – Kaliskie mosty, dostęp: 05.06.2017.
[7]
http://www.zyciekalisza.pl/?str=82&id=157107 – Życie Kalisza – Most
Reformacki 1902, dostęp: 05.06.2017.
[8]
http://info.kalisz.pl/kronika/r9.htm – Kalisz
w internecie. Kronika miasta Kalisza – IX Pod zaborem rosyjskim (1813-1914),
dostęp: 05.06.2017.
[9]
http://www.info.kalisz.pl/prosna/r3.htm – Władysław Kościelniak - Prosna -
rzeka naszego miasta - Kaliskie mosty,
dostęp: 05.06.2017.
[10]
Tamże.
[11]
http://mosty.kalisz.pl/ – Kaliskie mosty,
dostęp: 05.06.2017.
Bibliografia:
Materiały archiwalne i akty prawne:
1.
Cyfrowa
Biblioteka Narodowa Polona, sygn. ZZK 165, O. Wolle, Plan miasta Kalisza.
Sekcya 1.
2.
Cyfrowa
Biblioteka Narodowa Polona, sygn. ZZK 167, O. Wolle, Plan dzisiejszego miasta
Kalisza. Sekcya 3.
3.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami
dla Miasta Kalisza na lata 2013-2016,
Załącznik do Uchwały Nr XXXIV/474/2013 Rady Miejskiej Kalisza z dnia 25
kwietnia 2013 r.
Opracowania i strony internetowe:
1.
I. Barańska, Architektura
Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego, Kalisz 2002.
2.
W. Kościelniak, Kalisz.
Przewodnik, Kalisz 2002.
3.
E. Polanowski, W
dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914, Poznań 1979.
4.
W. Rusiński, Kalisz
w XVII i XVIII w., [w:] Osiemnaście
wieków Kalisza, t. 2, Poznań 1961.
5.
T.
Ruszczyńska, A. Sławska, Z. Winiarz, Katalog
zabytków sztuki w Polsce, t. 5 Województwo poznańskie, z. 6 Powiat kaliski,
Warszawa 1960.
6.
T.
Zarębska, Kalisz, [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce.
Odbudowa i konserwacja, t. 1 Miasta historyczne, red. W. Zin, Warszawa
1986.
7.
Dzieje
Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977.
8.
http://info.kalisz.pl/kronika/r9.htm
– Kalisz w internecie. Kronika miasta
Kalisza – IX Pod zaborem rosyjskim (1813-1914), dostęp: 05.06.2017.
9.
http://www.info.kalisz.pl/prosna/r3.htm
–Władysław Kościelniak - Prosna - rzeka
naszego miasta - Kaliskie mosty,
dostęp: 05.06.2017.
10.
http://www.inwestycje.kalisz.pl/viewtopic.php?t=1111&p=72340–
Forum inwestycji kaliskich – Kaliskie
mosty, dostęp: 05.06.2017.
11.
http://www.kalisz.info/mosty.html
– Dawny Kalisz - Zabytki – Mosty,
dostęp: 05.06.2017.
12.
http://kalisz.liszewski.info/index.php/2012/zabytkowy-most-kamienny-w-kaliszu-wola-o-ratunek/
- Kalisz Czasem Malowany, dostęp: 05.06.2017.
13.
http://mosty.kalisz.pl/
– Kaliskie mosty, dostęp: 05.06.2017.
14.
http://www.zyciekalisza.pl/?str=82&id=157107
– Życie Kalisza – Most Reformacki 1902,
dostęp: 05.06.2017.
Spis ilustracji:
Rys. 1. Fragment planu Kalisza według mapy z
1785 roku, polona.pl
Rys. 2. Most Kamienny, ok. 1900 r.,
fotopolska.eu
Rys. 3. Most Żelazny, przed II wojną światową,
kaliszczasemmalowany.pl
Rys. 4. Most Trybunalski, 2017 r., fotografia
autora
Rys. 5. Most Warszawski, ok. 1946 r.,
archiwum.kalisz.pl
