Podobnie jak w przypadku poprzednio prezentowanego
czytelnikom materiału, także i tym razem pragniemy podziękować stowarzyszeniu LOT, za zgodę na udostępnienie
materiałów dotyczących architektury
Puszczy Pyzdrskiej. Materiał zebrany w ramach realizacji projektów,
pochodzi w dużej mierze z badań terenowych przeprowadzanych przez badaczy, oraz
studentów powiązanych min. z ASP oraz UAM w Poznaniu.
Ninniejsze opracowanie posiadać będzie charakter
wybitnie odtwórczy, opierając się na skrótowym streszczeniu najważniejszych
informacji w materiałach źródłowych.
W celu
uporządkowania prezentowanych poniżej materiałów, prezentujemy czytelnikowi
następujący spis treści:
1. Typ osadnictwa – rozplanowanie wsi, oraz zagród
pyzdrskich.
2. Wyposażenie wnętrz domów, oraz budynków gospodarskich.
3. Charakterystyka architektury w obrębie Puszczy
Pyzdrskiej
1.
Typ osadnictwa –
rozplanowanie wsi, oraz zagród pyzdrskich.
Ponieważ większość wsi powstała, jako
rzędówki bagienne – przechodzące w zabudowę rozproszoną, układy zagród i ich
rozmieszczenie w terenie jest zdecydowanie inne niż w starszych, zwartych
wsiach znajdujących się na obrzeżach i poza Puszczą Pyzdrską (głównie ulicówkach
i wsiach folwarcznych. Cały teren osadniczy został pokryty przez gęstą siatkę
gospodarstw, a odległości pomiędzy nimi wynikają z wielkości przeciętnej
działki osadniczej wynoszącej 18 do 20 ha, zbliżonej w kształcie do bardzo
wydłużonego prostokąta. Role w tego typu gospodarstwach składały się z
podłużnych zagonów pól biegnących prostopadle do cieku wodnego lub terenu
podmokłego. Pas ten przebiegał od pola podmokłego do suchego. Wszystkie zagony
przecinała prostopadła do nich droga, która łączyła poszczególne gospodarstwa.
W pobliżu tej drogi wzniesione były zabudowania poszczególnych osadników.
Często są położone w ciągach po kilka po tej samej stronie drogi. Taki sposób
podziału gruntów był w miarę sprawiedliwy i w pewien sposób wyrównywał szanse
na
powodzenie w gospodarce. Gospodarstwa z reguły nie były i
nie są nadal połączone ze sobą drogami, wszystkie bowiem posiadają drogi
prostopadłe do drogi głównej i biegnące przez cała długość posiadanego pola w
obie strony od drogi głównej. Nie jest to jednak typowa ulicówka bagienna gdyż
część gospodarstw z powodu pierwotnie podmokłego terenu lokalizowano na
najwyżej położonej części działki, często w pewnej odległości od drogi, co
powoduje, iż są one w pewnym sensie
rozproszone[1].
Trójpolówka w olędrach była jednak w zdecydowanie
mniejszym stopniu niż we wsiach pańszczyźnianych trójpolówką zbiorową, czyli
związaną z tzw. przymusem polnym lub niwowym dla całej wsi, kiedy to każdy z
chłopów musiał w danym roku siać na jednym z pól swych gospodarstw, położonym w
jednej linii i sąsiadującym z takimi polami innych gospodarstw, określone
uprawy (oziminy, jarzyny) lub przeznaczyć to pole na ugór, zgodnie z decyzją
całej wiejskiej gromady. W osadach olęderskich zwartych, w rzędówkach regularnych
i nieregularnych, ale też reprezentujących inne różne kształty – często, a w rozproszonych,
luźnych – powszechnie, stosowano trójpolówkę indywidualną. Wynikało to z
przewagi w nich łanowego układu przestrzennego. Przy takim układzie gruntów
każdy osadnik miał pole w jednym kawałku (bloku), zwykle na długim pasie gruntu
(prostokąt), i uprawiał je według własnego uznania, niezależnie od sąsiadów. Pasy
te ułożone były równolegle do siebie i ciągnęły się od środka wsi aż do jej
granicy. Cechą charakterystyczną układu łanowego, odróżniającą wsie, w których występował
od wsi o układzie niwowym, było jeszcze i to, że każde gospodarstwo miało
własną drogę polną, ciągnącą się wzdłuż całego pasa gruntów [2].
Najczęściej
spotykanym typem zagrody występującym w osadnictwie olęderskim była zagroda
rozproszona. Wszystkie budynki (dom,
obora-chlew, stajnia, stodoła, spichlerz) wznoszono w niej rozdzielnie, w
rozproszeniu, najczęściej na planie czworoboku; przy czym stodoły sytuowano
nieraz
także osobno,
poza drogą. Najczęstszy był model z dwoma trzema budynkami: chałupa, stodoła,
budynek inwentarski (złożony z chlewu, stajni, obory, wozowni). Równocześnie,
chociaż rzadziej, występowały wolno stojące budynki, jak owczarnie, szopy,
wozownie
[3] .
2.
Wyposażenie
wnętrz domów, oraz budynków gospodarskich.
Najpopularniejszy
był typ chałupy dwuizbowej, z dwoma izbami położonymi po obu stronach
znajdującej
się w środku
sieni. Na wyposażenie wnętrz chałup olęderskich składały się: łóżka, stojące
najczęściej pod ścianami, skrzynie używane do przechowywania odzieży i stół pod
oknem, ławy do siedzenia i maglowania bielizny. Nie w każdej izbie był piec. Na
ścianach wisiały półki, istniał też (chyba zwłaszcza w domach katolików) tzw. „święty kąt”, gdzie stawiano krucyfiks
i inne dewocjonalia. We wnętrzach domów olędrów występowały też dość liczne
sprzęty niezbędne w gospodarstwie domowym, najpewniej podobne do stosowanych w
innych nieolęderskich osadach, a znanych z literatury etnograficznej. Należały
do nich drewniane, klepkowe naczynia do: wody, służące do jej czerpania
(węborki) i noszenia (konewki), do prania bielizny (waski, balie), do
przetwarzania mleka (prasy serowe, kierzynki do robienia masła, dzieże do
przechowywania mąki, tzw. koponki do robienia zakwasu chlebowego, łopaty do
chleba, tarki do prania, tzw. prasowalnice
. Z innych sprzętów na uwagę zasługują żarna do mielenia ziaren i krosna
do wyrabiania płótna.
W budynkach
gospodarczych przechowywano różnego rodzaju narzędzia pracy: wozy, kosy, radła,
pługi, brony, grabie, widły i inne. Z nich zwraca uwagę drewniane radło rylcowe
używane w zachodniej Wielkopolsce, Czechach i na Śląsku, składające się z
prostej grządzieli, rozwidlonej i przechodzącej w rączki oraz z osadzonego
ukośnie w tej grządzieli rylca z nasadzoną na nim żelazną radlicą z uchem [4].
23.
Charakterystyka
architektury w obrębie Puszczy Pyzdrskiej
Na początku
karczunku gruntów leśnych i zarosłych mieszkańcy osad olęderskich stawiali
tymczasowe budy do zamieszkania, a następnie jeszcze w okresie wolnizny byli
zobowiązani do wzniesienia chałup [5]. Z czasem budynki
wznoszono z drewna, w konstrukcjach: sumikowo-łątkowej, zrębowej oraz szachulcowej (szkieletowej).
Powszechnie stosowanym budulcem były
także: glina i darniowa ruda żelaza. Budynki wznoszone z drewna i darniowej
rudy żelaza ocieplano od wewnątrz polepą
z gliny [6]. Architektoniczne cechy wspólne dla całego
obszaru Puszczy Pyzdrskiej to:
dwuspadowe, symetryczne dachy pod kątem 45 stopni; szczyty obite deskami w
układzie pionowym; krokwie na wystających poza lico ściany zdobionych belkach
stropowych; okna skrzynkowe „prostokąt stojący” jedno- lub dwu-skrzydłowe; okna
dzielone: wielkość szyb identyczna lub większe u dołu, mniejsze u góry; drzwi
zewnętrzne w konstrukcji ryglowej lub ramowo-płytowej, przeważnie zdobione,
najczęściej dwuskrzydłowe. Cechy budynków gospodarczych są zbliżone do
mieszkalnych. Widoczne różnice dotyczą cech następujących: okna prostokątne lub
kwadratowe; dodatkowe małe otwory okienne bez szyb, w kształcie trójkąta
foremnego; drzwi z desek ustawionych pionowo. W domach były zazwyczaj szerokie
kominy, u dołu łączone z piecami chlebowymi. Te ostatnie, służące także do
suszenia lnu, olędrzy z Puszczy Pyzdrskiej
wznosili, ze
względów przeciwpożarowych, na podwórzu lub w ogrodzie. Piece domowe podlegały
corocznemu nadzorowi sołtysa i ławników, którzy ściągali grzywny na rzecz dworu
za zakazane suszenie lnu w chałupach [7].
Jako ciekawostkę należy także dodać,
że czasami budowniczy dodawali ryt
zdobniczy na drzwiach, fragmenty Biblii na belce, nadające codziennemu życiu
sens, czy sentencje, jak w domu Haliny Prusinowskiej w Smaszewie: „Pan Bóg błogosławi ten dom, tych ludzi którzy w nim są” [8].
Konstrukcje ścian mieszkalnych budynków drewnianych
Konstrukcja sumikowo-łątkowa, podstawą której są pionowe
słupy z wzdłużnymi rowkami, między które zasuwano belki (tzw.łątki) odpowiednio
zaciosane na końcach. Konstrukcja ta pozwalała ona na oszczędności drewna,
jednak była stosunkowo mało trwała .Stosowano ją głównie przy wznoszenia
budynków gospodarczych o podrzędnym znaczeniu [9].
Konstrukcja zrębowa (nazywana także min. wieńcową), posiada kilkanaście typów łączeń ścian - nazwa zależy od kształtu, bądź sposobu łączenia belek stanowiących ścianę budynku.Wg. opracowań wiele wskazuje na to, że w obrębie Puszczy Pyzdrskiej stosowano łączenie na tzw. "rybi", bądź "jaskółczy ogon". Nazwa
pochodzi od ukośnego nacięcia końcówek belek .Ten kształt nacięcia zapewniał
nie rozsuwanie się belek na zewnątrz i ich ściślejsze spojenie ze sobą [10]czytelników chcących zapoznać się z innymi typami łączeń zapraszam do komentarza zamieszczonego w przypisach [11].
Konstrukcja szachulcowa polega na wzniesieniu drewnianego "szkieletu", a następnie umieszczenie w przestrzeniach pomiędzy belkami konstrukcji ścian surowca wykonanego z mieszaniny gliny, oraz słomy, siana. W przypadku gdy zamiast pwego szachulca, umieści się wypełnienie z cegieł mowa jest o tzw. "oruskim murze" - jednak tego typu wypełnienia ścian nie były stosowane w obrębie Puszczy
Konstrukcja budynków gospodarczych na przykładzie stodoły
Przykłady różnorodności architektonicznej budynków mieszkalnych, występujących we wsiach na obszarach wsi Puszczy Pyzdrskiej (podział wg. surowca):
a) drewniane
b) szachulcowe
c) gliniane
d) ruda darniowa
e) mieszane
f) ceglane
Okna
Budynki Gospodarcze:
Wiele
budynków gospodarczych podobnie jak mieszkalnych wykonane zostało z rudy
darniowej.
Ostateczną
formą jest budynek w całość murowany, i to najczęściej z czerwonej cegły, bez
tynku [ 9]. Jak jednak przedstawiałam już wcześniej, jak i jest to widoczne na wybranych, zamieszczonych ilustracjach, na obszarze osadnictwa w obrębie Puszczy Pyzdrskiej, pojawiały się także budynki gospodarcze o konstrukcji drewnianej.
Detale architektoniczne
Drzwi
Opracowała: Marta Kaleta.
Przypisy:
[1] Katalog
architektury regionalnej, dla Puszczy Pyzdrskiej, s. 89, publikacja
dostępna na stronie: http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
Stan
na dnia 01.06.2017.
[2]
Z. Chodyła, Zarys najstarszych dziejów osad Olęderskich w Puszczy Pyzdrskiej
1746-1793, s.94, publikacja dostępna na stronie http://www.puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/zarys_dziejow.pdf
Stan na dnia 01.06.2017.
[3] Tamże.
[4] Tamże, s. 133-134.
[5] Tamże, s. 94.
[6] Tamże, s. 133.
[7] Tamże.
[8] W. Kowalska, Puszcza Pyzdrska,
podróż sentymentalna. Publikacja dostępna
na stronie:
Stan na dnia 01.06.2017.
[9] B. Mucha,
Przemiany budownictwa w okolicy Żarowa w ciągu XVIII i XIX wieku,
Przemiany budownictwa w okolicy Żarowa w ciągu XVIII i XIX wieku,
http://www.izba.centrum.zarow.pl/m/artykuly/198-przemiany-budownictwa-w-okolicy-zarowa-w-ciagu-xviii-i-xix-wieku (01.06.2017)
[10] Tamże.
[11]
Konstrukcja przysłupowa (przysłup)
opiera się na systemie słupów stojących blisko ścian budynku, związanych
konstrukcyjnie z jego dachem. Funkcją słupów było podtrzymywanie ciężaru więźby
dachowej za pośrednictwem płatwi wysuniętej nieco poza płaszczyznę ściany.
Konstrukcja
sumikowo-łątkowa, podstawą której są pionowe słupy z wzdłużnymi rowkami, między
które zasuwano belki (tzw.łątki) odpowiednio zaciosane na końcach. Konstrukcja
ta pozwalała ona na oszczędności drewna, jednak była stosunkowo mało trwała
.Stosowano ją głównie przy wznoszenia budynków gospodarczych o podrzędnym
znaczeniu.
Wznoszenie budynków w konstrukcji
zrębowej polega na budowie ścian z poziomo układanych bali drewnianych, których
końce w narożach budynku łączono przy pomocy odpowiednich zaciosów. W
zależności od kształtu zaciosów łączenie takie zwane jest: „na obłap” –
powstawałe w ten sposób, że na końcu łączonych belek wykonywano
dwustronne prostokątne wcięcie zachodzące na siebie przy skrzyżowaniu belek,
„na rybi ogon” – nazwa pochodzi od ukośnego nacięcia końcówek belek .Ten
kształt nacięcia zapewniał nie rozsuwanie się belek na zewnątrz i ich
ściślejsze spojenie ze sobą., „na jaskółczy ogon” – metoda łączenia pod kątem
elementów drewnianych, tworząca narożnik ozdobiony od zewnątrz, „na nakładkę” –
węgły proste wykonywano poprzez dwustronne nacięcie końcówek belek. Wymagały
one dodatkowych wzmocnień i spojeń, „na zamek” – niewielkie nacięcia na belkach
wykonywane z obu stron, bez wypustów. Po złożeniu belki ściśle przylegają do
siebie tworząc ostrą, prostą krawędź narożnika budynku.
B. Mucha, Przemiany...
[12] Katalog..., s. 54.
Źródła
ilustracji:
Mapy: Wzornik…,
s. 5.
Schemat zagospodarowania podwórza: Wzornik…, s.8.
Schematy konstrukcji: Wzornik…, s. 13,53,54.
Budynki drewniane: Katalog…, s. 20, 17; bud. o konstrukcji szachulcowej: Katalog…, s. 22.23; bud. gliniane: Katalog…, s. 25,26; bud. wybudowane z
rudy darniowej: Katalog…, s. 28; bud.
mieszane: Katalog…, s. 30,31, bud.
ceglane: Katalog…, s. 53; bud. gospodarcze:
Katalog…, s. 55,56,59,62.
Detale
architektoniczne: Wzornik…, s.
9,10,11,12.
Bibliografia
1. Chodyła Zbigniew, Zarys najstarszych dziejów osad Olęderskich w Puszczy Pyzdrskiej
1746-1793:
http://www.puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/zarys_dziejow.pdf
2.
Katalog architektury regionalnej, dla
Puszczy Pyzdrskiej
3. Kowalska Wiesława, Puszcza Pyzdrska,
podróż sentymentalna:
http://www.puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/puszcza_pyzdrska_podroz_sentymentalna.pdf
4. Mucha Bogdan, Przemiany budownictwa w okolicach Żarowa,w ciągu XVIII i XIX w.
4.
Puszcza Pyzdrska. Wzornik Zabudowy
