niedziela, 22 lipca 2018

(Nie)znani Mistrzowie Wielkopolski Wschodniej: Paweł Bryliński i Franciszek Nowak.



Na samym początku pragniemy zaznaczyć, iż większość materriałów prezentowanych przez nas, pochodzi z artykułu autorstwa pana Mirosława Pieca pt: "Paweł Bryliński. Mistrz z Masanowa" (nota biograficzna, fotografie, bibliografia źródłowa) - zamieszczonego pod adresem: https://piecufoto.blogspot.com/2014/05/pawe-brylinski-mistrz-z-masanowa.html



Paweł Bryliński.


Paweł Bryliński urodził się w Roku Pańskim 1814, dnia 21 czerwca w Wieruszowie, na pograniczu Małopolski, Śląska i Wielkopolski w rodzinie rzemieślniczej, syn Piotra Brylińskiego i Franciszki Polownej, ochrzczony 24 czerwca  w parafii rzymsko – katolickiej Zesłania Ducha Świętego w Wieruszowie przez misjonarza Ludwika Meyznera.

Jako rzeźbiarz prawdopodobnie był samoukiem, istnieje możliwość że rozwijał swój talent pod okiem wuja, wieruszowskiego snycerza - Piotra Brylińskiego*.  Około roku 1835 Paweł Bryliński wraz z żoną przybył do Wielowsi Klasztornej osiedlając się w drewnianej chatce krytą strzechą z trzema morgami ziemi.  Następnie przeniósł się do niedalekiego Masanowa gdzie zamieszkał na ośmiu morgowym gospodarstwie. W 1837 roku urodził mu się jedyny syn Stanisław,  którego potomstwo do dziś mieszka na ojcowiźnie. Snycerz mało bywał w domu, wiódł życie wędrownego rzeźbiarza, z nadejściem wiosny wybierał się w świat
 przeważnie w Odolanowskie strony, z wózkiem wypełnionym narzędziami, podczas wykonywanej pracy mieszkał najczęściej u fundatora,  za warsztat służyła mu często stodoła lub szopa, a narzędzia to dłuto wykonane z kawałka starej piły lub brzytwy oraz kozik i toporek.
Jako materiał używał głównie belek dębowych, rzadziej sosnowe, taki wielometrowy pień, ociosał i świętymi postaciami ozdabiał według ustalonego szablonu,
przeważnie figury były rzeźbione oddzielnie i przytwierdzane gwoździami do belek, rzadziej rzeźbił bezpośrednio w drzewcu krzyża.  Po zamontowaniu całości otrzymywał za wykonanie jednego krzyża około trzydziestu talarów, po czym ruszał do kolejnej wsi
gdzie w gościnie pozostawiał wdzięczne wspomnienia wśród dzieci bawiących się jeszcze długo cudnymi struganymi ptaszkami, piszczałkami czy zabawkami na kółkach, nierzadko pozostawiając pamiątkową figurkę czy krzyże misternie rzeźbione,
królujące na stole w okresie kolędowym lub pociechą będących umierającym.
Paweł nawet gdy pracował blisko nie zachodził do domu przed całkowitym ukończeniem krzyża, dopiero na jesień wracał z zarobionym grosiwem do domu. Mało pomagał w gospodarstwie domowym, w stodole nie młócił tylko rzeźbił drobne figurki, strugając również skrzypce i kołowrotki oraz inne przedmioty przydatne w gospodarstwie domowym, powiadając te słowa: ,,Boże, Tyś mnie stworzył, ja Cię zrobił, weź cepy i młóć”.

Rzeźbiarz cieszył w południowej Wielkopolsce dużą sławą, dzieło jego dłuta dodawało wsi splendoru, w okolicach Odolanowa i Ołoboku, niemal w każdej wsi znajdował się krzyż lub słup autorstwa Brylińskiego. Jako artysta nieprzeciętny wypracował sobie własny warsztat rzeźbiarski w stylu kompozycji ikonograficznej. Mistrz z Masanowa nigdy nie sygnował swoich dzieł nazwiskiem, zachowując jedynie inskrypcje fundatorów i daty powstania rzeźb,
 które wskazują że najintensywniejszy okres twórczości rzeźbiarza przypada na lata od 1840 do 1885 r., zaznaczając ponad pięćdziesiąt dzieł. W ostatnich latach życia zajmował się struganiem zabawek, drobnych sprzętów, skrzypiec i fujarek.

Rzeźbiarz zmarł 18 kwietnia 1890 roku w Masanowie, został pochowany na cmentarzu przy dawnym kościele parafialnym pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela w Ołoboku [1].


Uzupełnieniem niniejszego tekstu niechaj będzie wywiad przeprowadzony ze znawcami i badaczami twórczości artysty - pochodzących z Ostrowa Wielkopolskiego państwa: Michała i Ewy Chmielewskich.



Prezentowany powyżej materiał filmowy został przez nas przedstawiony w formie wyświetlającego się na stronie odnośnika - źródłowy plik został umieszczony na koncie youtube: DOM JÓZEFA. Tytuł programu Justyny Sprutty i Ewy Kotowskiej, do którego odnosi się film nosi tytuł: "Sacrum a Sztuką - o rzeźbach Pawła Brylińskiego z Ewą i Michałem Chmielewskimi".



Z czasem pamięć o twórcy dość szybko zanikała, jego mogiła na cmentarzu w Ołoboku nie zachowała się do współczesnych czasów.  Ludowe dzieła stopniowo poddawały się warunkom atmosferycznych, często atakowane przez szkodniki, grzyby,  z upływem czasu w drewnie pojawiały się spękania i znaczące ubytki, ponadto brak odpowiednich zabiegów konserwatorskich dopełniało dzieła zniszczenia.
Znaczną część krzyży, słupów i kapliczek tego artysty została programowo zniszczona w czasie II wojny światowej przez niemieckich okupantów.  Mimo znacznych zniszczeń rzeźb, wiele dzieł z powodzeniem dotrwało do współczesnych czasów.  Twórczość Pawła Brylińskiego z samego założenia przeznaczona do prezentacji na otwartej przestrzeni, stopniowo wydobywana z ukrycia,
powraca na pierwotne miejsca, dodając splendoru całemu otoczeniu i jako perła krajobrazu stanowi najcenniejszą cząstkę polskiej kultury narodowej na południu wielkopolski.
Nieustanne podejmowane działania poprzez renowacje cennych zabytków, powoduje że w ostatnich latach liczba znanych dzieł Pawła Brylińskiego wciąż wzrasta.

Obecnie szlak twórczości Mistrza z Masanowa zyskuję widoczną popularność wśród wędrowców szukających miejsca na aktywny wypoczynek  turystyczno-krajoznawczy w plenerowej scenerii połączony z odnajdywaniem dawnych obyczajów społecznych na pograniczu Małopolski, Śląska i Wielkopolski.

Twórczość Pawła Brylińskiego odznaczała się wysokim kunsztem artystycznym, wypracowany własny styl, realizm przedstawianych postaci  i obfite dekoracje starannie wykonanych detali, pozwala łatwo odróżnić pracę wychodzące z pod jego dłuta.  Najczęstszym motywem ikonograficznym wśród przydrożnych rzeźb pojawia się tematyka Wielkiego Tygodnia, tego typu słupy i krzyże często nazywane ,,bożą męką”.  Wielofigurowe kompozycje przedstawiają, piętrowo od frontu ustawione figury m.in.: Matki Boskiej Bolesnej z pochyloną do przodu głową i splecionymi dłońmi
 uniesionymi do piersi, święta Weronika trzymająca białą chustę z odbiciem twarzy Chrystusa Cierniem Ukoronowanego,  święty Jan Ewangelista towarzyszący Maryi pod krzyżem na Golgocie, z przyciskającą lewą dłonią do piersi, św. Maria Magdalena  z flakonem oleju w uniesionej dłoni – symbol pokutującego grzesznika, nad nimi umieszczony główny element układu kompozycyjny,
figura ukrzyżowanego Chrystusa z głową w koronie cierniowej pochylona do prawego ramienia, postać Chrystusa rozpięta na skrzyżowaniu belek.  Nad głową umieszczona pionowa tabliczka z napisem INRI (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum - Jezus Nazarejczyk Król Żydowski),
na szczycie często zwieńczony rzeźbą pelikana karmiącego własną krwią swoje potomstwa, symbolizując najwyższe poświęcenie ofiary Chrystusa. 

Niektóre z krzyży posiadały jeszcze na wysokości figury Chrystusa, rzeźby jednego lub kilku aniołów z kielichami w dłoniach do których zbierana była krew z Boskich ran.  Po bokach, lub wyjątkowo z tyłu krzyża umieszczał swoim zwyczajem świętych - imienników fundatorów i jego rodziny.
Szczególnymi orędownikami ludu na ziemi wielkopolskiej byli m.in.: św. Jan Nepomucen, św. Wawrzyniec, św. Walenty, św. Idzi, św. Roch, i św. Benon.  Po między frontowymi figurami świętych umieszczał Bryliński często drobne detale: kielich – symbol Eucharystii i Męki Pańskiej, prawice, czaszkę z piszczelami,  tablica z narzędziami Męki, Judaszowe srebrniki, itd… W przypadku stawianych przez niego słupów, na szczycie dominował zwykle Chrystus Frasobliwy albo Jezus Nazareński.
Obok kompozycji wielofigurowych nie brakowało samodzielnych rzeźb wolno stojących typu: Chrystusa – Ukrzyżowanego, Frasobliwego, Spętanego zwanego Nazareńskim,
Boleściwym lub Pojmanym, oraz figury świętych w kapliczkach przydrożnych.


Jeszcze w okresie międzywojennym postać Pawła Brylińskiego wydobył od zapomnienia wielkopolski etnograf Stanisław Błaszczyk,  który w latach trzydziestych XX wieku podczas badań terenowych zauważył specyficzny części wielofigurowych krzyży i słupów.  Uznając je za dzieło jednego artysty, odnalazł w Masanowie potomków Brylińskiego i odtworzył z ich opowieści sylwetkę ludowego twórcy. Zaniepokojony losem kapliczek i krzyży,  pisał w artykule ,,Boże Męki nad Baryczą i Ołobokiem”, zamieszczonym w Kurierze Literacko - Naukowym, z dnia 11 listopada 1935 r.:

 „Poszczerbione, połamane, stoją gdzieś nad drogami czy wśród ogrodów, pokryte zasuszonymi girlandami i kwiatami. Stoją długo.  Gdy spróchniałe od dołu wiatr złamie, dźwigają je ludzie litościwi i głębiej w ziemi osadzają; Boże Męki wrastają w ziemię.  Reszta, co na wierzchu, rozlatuje się w próchno.

Na miejscu starej wyrasta nowa, gładka, heblowana, bo tam, gdzie Boża Męka stała, stać winna zawsze...” [2].
  Wielofigurowy krzyż drewniany w Kurochowie - Paweł Bryliński 1880 rok.
    Krzyż ludowy w Odolanowie na rozwidleniu dróg, do Krotoszyna i Daniszyna, wyrzeźbiony w 1846 r. [3]


Figura Św. Rocha w Raczycach pod Odolanowem – orędownik w czasie zarazy, w chorobach nóg,
zakażeniach, wściekliźnie i w nieszczęściach, patron aptekarzy, wieśniaków, szpitali i więźniów [4].


 







Fragmenty krzyża Pawła Brylińskiego przeniesione z Gliśnicy* do kościoła pod wezwaniem św. Marcina w Odolanowie,
umieszczone po prawej stronie kościoła wraz z wieloma innymi ozdobami pochodzących z terenu Odolanowskiego [5]. 






Krzyż przydrożny z XIX wieku w Jankowie Przygodzkim przy ul. Witosa.
 Według relacji miejscowych mieszkańców, w czasie II wojny światowej został ścięty przez Hitlerowców, tej samej nocy właściciel posesji 
ukrył zabytek by po wojnę postawić go na obecnym miejscu. Pierwotnie krzyż znajdował się na polnej drodze wiodącej do Ostrowa Wlkp. 
·        Dzieło nieznanego artysty, ze wskazaniem na Pawła Brylińskiego [6].




·        Huta -  Św. Jan Nepomucen – przedstawiany często z brodą i wąsami, ubrany w czarną sutannę z nałożoną białą komżą (symbol kapłaństwa), na głowie czarny biret
z czteroma rogami, w dłoni trzyma krucyfiks. Figura Świętego spotykana często przy mostach, rzekach, w okolicy skrzyżowań dróg, na placach publicznych, przy kościołach.
Chroni przed powodziami, suszą, patron życia rodzinnego [7].




Chrystus Frasobliwy – siedząca figura, zadumana nad chłopskim losem postać, doskonale wyrażała stan emocjonalny ludności wiejskiej.
Rzeźbę można podziwiać w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Cieszynie (Gmina Sośnie).
Dzieło nieznanego artysty, ze wskazaniem na P. B [8].
 



Fragment słupa przydrożnego w Gostyczynie przeniesiony w 2002 r. z Chotowa, pow. Ostrów.
,,Fundator – Wawrzyniec Olejnik R.P. 1849”. Święty Józef z Dzieciątkiem Jezus [9]. 




Chotów – replika figury ,,Św. Wawrzyniec”, fundacja: Pat i Aleksander Ćmielewscy, Australia 2002 r. [10]




·        Święty Benon na słupie w Sławinie 1855 r. [11]



Święty Józef z Dzieciątkiem Jezus. Figura wolno stojąca przypisana Pawłowi Brylińskiemu, w Kościele parafialnym w Gorzycach Wielkich. [12]
 


Słup przydrożny z płaskorzeźbami świętych i figurą Chrystusa Frasobliwego, fundacji Szymona Bógaja w miejscowości Ołobok, pow. Ostrów.
Rzeźbiony przez Pawła Brylińskiego 1840 rok. Obecnie znajduję się w Muzeum Narodowym w Poznaniu na Oddziale Etnograficznym [13].


 

Od lewej – Fragment z rzeźbą św. Idziego na krzyżu przydrożnym w miejscowości Kania , dłuta Pawła Brylińskiego.
Wielofigurowy krzyż przydrożny Pawła Brylińskiego w Granowcu (Gmina Sośnie), wykonany w 1878 roku, na zamówienie gospodarza Jana Kurzawskiego [14].



 


·        Rzeźby: Św. Antoni oraz Anna Samotrzecia z krzyża przydrożnego z Masanowa, pow. Ostrów, wykonane przez Pawła Brylińskiego,
obecnie eksponaty:
Muzeum Narodowe w Poznaniu , Oddział Etnograficzny. Fot. Adam Cieślawski 1999 r. [15]




Wielofigurowy krzyż cmentarny wykonany przez Pawła Brylińskiego z 1865 roku, w miejscowości Droszew, pow. Ostrów.
Fot. Stanisław Błaszczyk 1959 r. [16]



·        Krzyż przydrożny wykonany przez Pawła Brylińskiego, w miejscowości Kania, pow. Ostrowski, fundacji – Łukasza Skrobańskiego 1856 rok,
pokryty z trzech stron figurami rzeźbionymi  bezpośrednio w pniu belki. Według notatki Stanisława Błaszczyka - Mistrz z Masanowa potrzebował 1,5 roku,
na stworzenie tego wybitnego dzieła, które jako z nielicznych tego typu konstrukcji przetrwało do współczesnych czasów. 

·        Wielofigurowa kompozycja przedstawiała figury m.in.:

·        Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej Bolesnej, św. Weroniki, św. Jana Ewangelisty, św. Wawrzyńca, św. Zakonnika, św. Rocha,
św. Józefa, św. Franciszek, św. Antoniego, św. Idziego, św. Stanisława i św. Wojciech,
 zwieńczeniem na szczycie krzyża jest postać pelikana karmiącego własną krwią swoje pisklęta [17].
Franciszek Nowak.


Na koniec postać innego ludowego artysty, z tej części Regionu, której twórczość bywa czasem mylona z Pawłem Brylińskim.
Franciszek Nowak (ur. 1810 w Raszewach - zm. 1894 w Smolicach) – rzeźbiarz ludowy tworzący w okolicach Gostynia, Krotoszyna i Rawicza.
Mieszkał w Raszewach i w Smolicach, koło Krotoszyna. Współczesny Pawłowi Brylińskiemu, działał od połowy XIX wieku, prawdopodobnie do 1878 roku (datowania ostatniego dzieła). Z zawodu cieśla. Był wędrownym świątkarzem. Chodził od wsi do wsi, ubrany w fałdzistą wołoszkę, z opadającymi na barki długimi włosami. Stworzył wiele dzieł ludowych, rzeźbił i płaskorzeźbił między innymi słupy dębowe (Kuklinów), krzyże (Nepomucenów, Dubin). Do roku 1939 zachowało się około 30 jego prac, w czasie II wojny światowej znaczna część uległa zniszczeniu na skutek planowych akcji okupantów niemieckich [18].



Rzeźba przedstawiająca Jana Nepomucena.


Krzyż przydrożny.


Przypisy.

1-17.  Mirosław Piec, Paweł Bryliński. Mistrz z Masanowa:
18.  Wikipedia, Franciszek Nowak (rzeźbiarz):


Bibliografia. 

I. Mirosław Piec, Paweł Bryliński. Mistrz z Masanowa
II. Osobom zainteresowanym tematem udostępniamy także listę lektur, związanych z twórczością Pawła Brylińskiego, zamieszczonych na w/w stronie:
  1. Stanisław Błaszczyk - LUDOWA PLASTYKA KULTOWA W WIELKOPOLSCE.MNP E – Muzeum Narodowe w Poznaniu , Oddział Etnograficzny
  2. ,,Pamięci Doktora Stanisława Błaszczyka”. Opracowanie: Maria Magdalena Kośko - 
  3. Ewa i Michał Chmielewscy: ,,Święci na polskichrozstajach”
  4. Ewa Chmielewska: ,,Boże Męki Mistrza z Masanowa”, ,,Rzeźbiarz Chrystusa”,, ,,Odkrywać przeszłość”.
  5. KATALOG ZABYTKÓW SZTUKI W POLSCE - POWIAT OSTROWSKI 1958 r.
  6. Wielkopolski biuletyn konserwatorski tom IV Poznań 2010 r. Opracowanie: Marta Dworniczak.
  7. Paweł Anders WOJEWÓDZTWO KALISKIE 1983 r. 
 III. Wikipedia, Franciszek Nowak (rzeźbiarz):https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Nowak_(rze%C5%BAbiarz)
Spis i źródła ilustracji.
Ilustracje i ich opisy dotyczące twórczości Pawła Brylińskiego, pochodzą z artykułu  Mirosława Pieca: Paweł Bryliński. Mistrz z Masanowa:https://piecufoto.blogspot.com/2014/05/pawe-brylinski-mistrz-z-masanowa.html
Tymczasem dwie ostatnie ilustracje, dotyczące twórczości Franciszka Nowaka pochodzą ze strony Wikipedii, poświęconej temuż autorowi - 
Wikipedia, Franciszek Nowak (rzeźbiarz):https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Nowak_(rze%C5%BAbiarz)



o
Etykiety: , , ,