Strój pałuci i krajeński.

Prezentując stroje z różnych zakątków naszego Regionu, w tym tygodniu docieramy na Krajnę oraz Pałuki. Pojawią się także krótkie odniesienia do strojów kujawskich, jako że niektóre z powiatów naszego regionu, zwykły czerpać stamtąd inspiracje.  Źródła opisów i ich historii zostają uwzględnione w tekście, zaś adresy stron, z których korzystaliśmy dokonując wyboru ilustracji, znajdują się na samym końcu niniejszego opracowania.

Wszystkie materiały zostają opublikowane przez nas w charakterze pro publico bono.

Opis stroju pałuckiego  pochodzący Kinga Turska-Skowronek, http://www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl/etnografia/pauki/stroj.html

Najstarsze znane informacje na temat ubioru pałuckiego pochodzą z końca XIX wieku. Strój zasadniczo zanikł po I wojnie światowej – najpierw męski (już od końca XIX w.), potem kobiecy. Obecnie tradycyjny strój pałucki jest używany tylko przez członków zespołów folklorystycznych i twórczynie ludowe przy okazji występów czy  kiermaszy.

Najbardziej charakterystycznym elementem kobiecego stroju pałuckiego były czepce. Mężatki w połowie XIX wieku nosiły czepce płócienne, a na początku XX wieku pojawiły się haftowane czepce tiulowe z początkowo krótkimi, a potem długimi wiązaniami – bandami. Świąteczny strój kobiecy składał się ponadto z białej płóciennej koszuli z haftem na stójce oraz mankietach, do której wkładano białą haftowaną kryzę. Dziewczęta nosiły granatowy lub czarny gorset z aksamitu lub wełny ze zdobieniami brzegów czerwoną, układaną  tasiemką. Stroju mężatki dopełniał: fioletowy, brązowy, granatowy, ciemnozielony lub czarny kabat z aksamitu lub wełny, wykończony na brzegach układanym w drobne fałdy materiałem. Najstarsze spódnice szyto z ciemnej pasiastej tkaniny wełnianej. Po I wojnie światowej spódnice zaczęto szyć także z materiałów fabrycznych w kolorach bordowym, zielonym, granatowym lub czarnym. Na spódnicę zakładano bawełniany fartuch w prążki, zazwyczaj czerwono-białe, z białym haftem na brzegach. Zdarzały się również fartuchy haftowane z białego tiulu. Używano też fartuchów wełnianych w drobne prążki – noszono je jako fartuch lub zarzucano na ramiona. Uboższym kobietom zastępowały wełniane chusty. Pod spodem noszono haftowane halki: płócienną - białą i flanelową – czerwoną, tzw. piekielnicę. Ozdobą stroju kobiecego były korale. Ze względu na mniejszą na ogół zamożność Pałuczanek korale były drobniejsze (tzw. sieczka) lub sztuczne.

Charakterystycznym elementem odświętnego stroju męskiego był czarny filcowy kapelusz (ryjok), ozdobiony czerwoną wstążką i bukiecikiem papierowych kwiatów. Inne części tego stroju to biała koszula, czerwona jaka (kamizelka z rękawami), granatowy kaftan bez rękawów, fałdowany z tyłu, czerwony pas, ciemne spodnie, wpuszczone w buty (kropusy), marszczone nad kostką.  Odzieżą wierzchnią była granatowa sukmana.

Z odświętnym pałuckim strojem kobiecym związany jest haft – jednokolorowy, biały; tylko wykończenie czerwonych halek ozdobione jest czarnym haftem. Haft występuje na czepcach, kryzach, halkach oraz fartuchach. Współcześnie haft ten jest nadal rozwijany, częściowo już w oderwaniu od stroju ludowego – wzory przenoszone są na współczesne obrusy, serwetki, bieżniki oraz bieliznę pościelową. Konkursy Szubińskiego Domu Kultury od 1963 roku znakomicie podtrzymują tradycję wykonywania haftu, zarówno na stroju, jak i na współczesnych formach.  Największym i najbardziej znanym ośrodkiem hafciarskim do II wojny światowej była Kcynia, gdzie najpiękniejsze czepce haftowały siostry  Łapczyńskie. Osobą zasłużoną dla haftu pałuckiego po II wojnie światowej była Klara Prillowa z Kcyni. Pierwsze kursy haftu pałuckiego w latach 1959-1961 w Kcyni prowadziła Halina Mikułowska z Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Obecnie haftem pałuckim zajmuje się kilkadziesiąt hafciarek z Kcyni, Szubina, Barcina, Żnina, Wągrowca, Łabiszyna i innych miejscowości. Do najwybitniejszych hafciarek zaliczyć można: Jadwigę Czechowską (1904-1992), Martę Lutomską (1904-1995), Anielę Wełnińską (1916-1998). Obok nich wymienić można Lidię Kierejewską (*1955), Marię Ochał-Kwiatkowską (*1941), Krystynę Sarnowską (1947-2006), Zofię Dams (*1946), Klementynę Witucką (1905-1990), Czesławę Matwijów (*1926), Elżbietę Rokicką-Keller, Anielę Nogalską (1903-1993).

 

Opis stroju krajeńskiego zaczerpnięty ze strony krajniacy.pl:

https://krajniacy.pl/2018/11/07/stroj-krajenski/

 

Krajna miała tego pecha, że po II wojnie światowej, jej folklor, tradycje, trzeba było odtwarzać na nowo. Zostało bardzo mało oryginalnych elementów i badacze włożyli niezwykle wytężoną pracę, aby ten folklor odzyskać. Odtworzenie samego stroju budziło wiele kontrowersji. Nie zachowało się wiele oryginalnych elementów ubiorów. Strój krajeński, ten w starszej wersji, nie zawsze był uznawany. A wszystko przez bardzo znanego etnografa, Oskara Kolberga, który był wyrocznią dla każdego badacza sztuki ludowej. Już w XIX w. pisał, że na Krajnie strój ludowy nie funkcjonuje. Wszystko przez to, że większość mieszkańców naszych wsi ubierała się z miejska. Tak więc już w połowie XIX w. strój ludowy był w zaniku. Nic dziwnego, że tak trudno było go odtworzyć. Najlepiej świadczy o tym fakt, że podczas wesela, w największej uroczystości w życiu rodzinnym człowieka, nie wybierano stroju ludowego. Panny młode na Krajnie szły do ślubu w sukni czarnej, do ziemi. Takiej, którą widziały gdzieś w mieście lub na panience z dworu. Takie im się bardziej podobały i uważały je za bardziej uroczyste. A więc taki przebarwny, kolorowy strój ludowy nie do końca jest prawidłowy pod względem naukowym, ale pięknie prezentuje się np. w tańcu, przedstawieniach folklorystycznych. Na fartuszkach można było dostrzec wzory haftu krajeńskiego. Pod wpływem różnych kultur pogranicznych, wiele elementów jest wspólnych, np. czepce koronkowe zapożyczone zostały z Pałuk. Dzięki wytężonej pracy badaczy, m.in. z Torunia, możemy podziwiać dziś oryginalne stroje krajeńskie. A to wszystko zawdzięczamy żmudnej pracy z pozostałości strojów znalezionych m. in. w Złotowie. Na tej podstawie odtworzono te stroje.

Najstarszym opisem stroju krajeńskiego jest relacja, spisana w poł. XIX w.  na podstawie informacji starych ludzi. Według tego opisu, wiemy, że kobiety ubierały się w dni świąteczne w białe czepce wiązane pod brodą, białe koszule z płótna, spódnice oraz wzorzyste, wyszywane gorsety. Na plecy zarzucały wzorzyste chustki.

Strój męski zawierał czarny kapelusz z sukna, ozdobiony wstążkami i kwiatami. Kamizelka była czerwona, a białe spodnie wpuszczone były do butów. W końcu XIX wieku noszono jaki (kamizele) w ciemnych kolorach, a wierzchnim okryciem stał się czarny sukienny płaszcz, zwany suknią lub jerakiem.

Tak więc niech nie zdziwi widok zespołów folklorystycznych, gdzie nie zobaczymy chabrowych sukni pań i niebieskich gorsetów. Np. w pierwotnych strojach Krajny Nakielskiej dominowały czerwienie, szarości. A wszystko to zapożyczone było z pobliskich kultur. W końcu Krajna graniczy z wieloma regionami, od których czerpała wzorce. Wykorzystanie czerwieni w stroju było nie do pomyślenia na Krajnie Złotowskiej, gdzie uważano, że kolor czerwony przyciąga czarownice i złe moce.

Dodatkowo w literaturze spotkać można dwa określenia stroju noszonego na tych terenach. Strój ludowy określany jako „krajniacki” był strojem noszonym przez Krajniaków głównie na wsi w XIX wieku. Natomiast strój „krajeński” jest zakładany współcześnie przez Krajniaków, aczkolwiek ma także historyczne, ludowe pochodzenie. Oba rodzaje strojów zasadniczo różnią się kolorystyką i fasonem. Pierwszy z wymienionych, kobiecy, w XIX i na początku XX w. był utrzymany głównie w tonacjach od ceglasto-czerwonej do fioletowej i brązowej, drugi w barwach chabrowych. Również stroje ślubne były odmienne w poszczególnych częściach Krajny.

Chabrowa kolorystyka stroju nie jest nowa na Krajnie, bowiem już w XVII wieku kobiety wiejskie ubierały się na niebiesko. Był to bardzo powszechny strój na wielu wsiach całej Polski w XVII i XVIII w. Miejscami przetrwał on na Krajnie, aż do momentu jego upowszechnienia przed i po II wojnie światowej. Współcześnie Krajniacy upodobali sobie ten kolor. Ujednolicili i upowszechnili strój kobiecy i męski o takiej barwie na całej Krajnie. Choć w XIX w. był dość rzadko spotykanym wariantem, reliktem odległej przeszłości. Jednak jest to strój całkowicie uprawniony do tego, by nazywać i prezentować go jako krajeński, w odróżnieniu od typowego ludowego stroju z XIX wieku.

Strój kobiecy składa się z białej bluzki z haftem krajeńskim, na którą nakłada się niebieską lub granatową kamizelkę (westkę), także z elementami haftu. Następnie wkłada się spódnik (białą halkę),  która wystaje spod niebieskiej spódnicy . Na to zawiązuje się biały fartuch, zazwyczaj z niebieskim haftem.

Męski strój krajeński tworzą: biała koszula z granatowymi wstążeczkami (szlojfkami), które zawiązuje się pod szyją zamiast krawata. Na koszulę nakłada się niebieską, długą kamizelkę. Spodnie powinny być włożone w wysokie czarne buty. Na głowie zakłada się czarny, filcowy kapelusz.

  

Zróżnicowanie strojów krajeńskich i pałuckich wg opracowania Adama Glapy

Ubiór chłopski, [w:] Kultura ludowa wielkopolski, (red. Józef Burszta), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.

POW. MOGILEŃSKI.

W południowej i wschodniej części występuje ubiór kujawski, w północnej, od Padniewa, dawały się już zauważać wpływy pałuckie. Elementy wielkopolskie (centralne) reprezentowały kapelusze Polańskie i kaftany z czerwonym podszyciem. W kobiecych strojach widoczna była nastrzępioność, szczególnie w ubiorach odświętnych.

            Pow. SZUBIŃSKI.

Jedyny znany opis z Łabiszyna, wskazuje na noszenie stroju kujawskiego. Drobną odmianę stanowiły podszewka koloru ciemnowiśniowego, typowo pałuckiego, lub brunatnego u sukman i kaftanów oraz czerwona lub żółta chustka u szyi.

Przykłady strojów kujawskich:

 

 

            POW. WĄGROWIECKI

Północne obszary tego powiatu stanowią część Pałuk, których mieszkańcy, według Chociszewskiego, nosili ubiory zielone. Przypuszczać można, że Chociszewski, przebywający dłuższy czas w Inowrocławiu, lepiej znał Pałuki niż Kolberg, który na Pałukach  był osobiście tylko w Czeszewie, gdzie według jego dość szczegółowych opisów barwa ubiorów nie zawsze była zielona, a często określenia jej brak. Niemniej spostrzeżenia Kolberga w części ogólnej potwierdzają uwagi Chociszewskiego. Ze względu na odmienność tego ubioru i w barwie, w i w kroju od ubioru centralnej Wielkopolski dobrze jest poznać w całości opis ubioru pałuckiego wg Kolberga: „Czeszewo (1870). Mężczyźni wierzchnia suknia, czyli katana, długa aż do kostek, sposobem surdutowym krajana z sukna, z tyłu falowana, z wywijanym dość dużym kołnierzem, granatowa lub niebieska, na czarne spięta guziki (lub otwarta, albo wołoszka, gdy ma sznurki(, podszyta brunatno. Pod nią kafton v, kaftan (za 5 lub 6 talarów) sukienny, do kolan, bez rękawów, z tyłu fałdowany, ciemnozielony lub granatowy z  białą podszewką.

            POW. CHODZIESKI

W powiecie tym Kolberg nie był i z tego też powodu nie podaje opisów ubioru. Z notatek jednak dotyczących północnych powiatów Księstwa wynika, że w latach 1870-1875 ubiór na tych terenach, poważnie już wówczas zgermanizowanych, niewiele wykazywał cech tradycyjnych polskich. Ośrodkami polskimi oddziaływującymi na zamieszkałą tam ludność polską były regiony Szamotuł i Pałuk.

POWIAT WYRZYSKI.

Na terenie tego powiatu Kolberg był w roku 1875 w Samostrzelu i Mrozowie. Mimo, iż powiat ten był znacznie mniej zgermanizowany i miał 50% ludności polskiej, opisy odzieży Kolberga są bardzo skąpe. Poznamy więc je w całości: „Pod względem ubioru nic już prawie w tych stronach dawnych strojów wiejskich nie przypomina, osobliwie w przybraniu kobiet. Mężczyźni noszą surduty zwykłym krojem niemieckim (a raczej powszechnym) cięte, zwane jeszcze suknie lub sukmany; pod nimi (lub bez nich) kamizelki czyli kaftany; buty wysokie, a na co dzień drewniaki. Okrycie głowy stanowią czepki i kapelusze rozmaitego kształtu. Kobiety noszą suknie perkalikowe, kamlotowe, itp., bez odrębnego wieśniaczego kroju; do ślubu zaś welony pod małym mertowym wiankiem.

Źródła ilustracji (wg kolejności publikowania):

1.      Nasze kujawsko-pomorskie:

http://www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl/etnografia/pauki/stroj.html

2.      Wirtualne Zbiory MM Tychy:

http://muzeum.tychy.pl/eksponat-wirtualny/stroj-palucki/

3.      Tamże:

http://muzeum.tychy.pl/eksponat-wirtualny/stroj-palucki-2/

4.      http://opatowka.blink.pl/old/etno-paluki/stroj-palucki/

5.      Polskie stroje ludowe:

https://stroje.pl/p/stroj-palucki/25

6.      Krajniacy.pl:

https://krajniacy.pl/2018/11/07/stroj-krajenski/

7.      Polskie stroje ludowe:

https://stroje.pl/p/stroj-krajenski/42

8.      Łobżenica, oficjalna strona gminy:

http://lobzenica.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&menu=1&dzialy=1&akcja=artykul&artykul=177&schemat=2
9. http://szkola.interklasa.pl/f013/stroje.html
10. https://folklorysta.pl/haft-kujawski/