Prezentując stroje z różnych zakątków naszego Regionu, w tym tygodniu docieramy na Krajnę oraz Pałuki. Pojawią się także krótkie odniesienia do strojów kujawskich, jako że niektóre z powiatów naszego regionu, zwykły czerpać stamtąd inspiracje. Źródła opisów i ich historii zostają uwzględnione w tekście, zaś adresy stron, z których korzystaliśmy dokonując wyboru ilustracji, znajdują się na samym końcu niniejszego opracowania.
Wszystkie materiały zostają opublikowane przez nas w charakterze pro publico bono.
Wszystkie materiały zostają opublikowane przez nas w charakterze pro publico bono.
Opis stroju
pałuckiego pochodzący Kinga
Turska-Skowronek, http://www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl/etnografia/pauki/stroj.html
Najstarsze znane informacje na temat ubioru
pałuckiego pochodzą z końca XIX wieku. Strój zasadniczo zanikł po I wojnie
światowej – najpierw męski (już od końca XIX w.), potem kobiecy. Obecnie
tradycyjny strój pałucki jest używany tylko przez członków zespołów
folklorystycznych i twórczynie ludowe przy okazji występów czy kiermaszy.
Najbardziej charakterystycznym elementem
kobiecego stroju pałuckiego były czepce. Mężatki w połowie XIX wieku nosiły
czepce płócienne, a na początku XX wieku pojawiły się haftowane czepce tiulowe
z początkowo krótkimi, a potem długimi wiązaniami – bandami. Świąteczny strój kobiecy składał się ponadto z białej
płóciennej koszuli z haftem na stójce oraz mankietach, do której wkładano białą
haftowaną kryzę. Dziewczęta nosiły granatowy lub czarny gorset z aksamitu lub
wełny ze zdobieniami brzegów czerwoną, układaną tasiemką. Stroju mężatki
dopełniał: fioletowy, brązowy, granatowy, ciemnozielony lub czarny kabat z aksamitu lub wełny,
wykończony na brzegach układanym w drobne fałdy materiałem. Najstarsze spódnice
szyto z ciemnej pasiastej tkaniny wełnianej. Po I wojnie światowej spódnice
zaczęto szyć także z materiałów fabrycznych w kolorach bordowym, zielonym,
granatowym lub czarnym. Na spódnicę zakładano bawełniany fartuch w prążki,
zazwyczaj czerwono-białe, z białym haftem na brzegach. Zdarzały się również fartuchy
haftowane z białego tiulu. Używano też fartuchów wełnianych w drobne prążki –
noszono je jako fartuch lub zarzucano na ramiona. Uboższym kobietom zastępowały
wełniane chusty. Pod spodem noszono haftowane halki: płócienną - białą i
flanelową – czerwoną, tzw. piekielnicę.
Ozdobą stroju kobiecego były korale. Ze względu na mniejszą na ogół zamożność
Pałuczanek korale były drobniejsze (tzw. sieczka)
lub sztuczne.
Charakterystycznym elementem odświętnego
stroju męskiego był czarny filcowy kapelusz (ryjok), ozdobiony czerwoną wstążką i bukiecikiem papierowych
kwiatów. Inne części tego stroju to biała koszula, czerwona jaka (kamizelka z rękawami),
granatowy kaftan bez rękawów, fałdowany z tyłu, czerwony pas, ciemne spodnie,
wpuszczone w buty (kropusy),
marszczone nad kostką. Odzieżą wierzchnią była granatowa sukmana.
Z odświętnym pałuckim strojem kobiecym
związany jest haft – jednokolorowy, biały; tylko wykończenie czerwonych halek
ozdobione jest czarnym haftem. Haft występuje na czepcach, kryzach, halkach oraz
fartuchach. Współcześnie haft ten jest nadal rozwijany, częściowo już w
oderwaniu od stroju ludowego – wzory przenoszone są na współczesne obrusy,
serwetki, bieżniki oraz bieliznę pościelową. Konkursy Szubińskiego Domu Kultury
od 1963 roku znakomicie podtrzymują tradycję wykonywania haftu, zarówno na
stroju, jak i na współczesnych formach. Największym i najbardziej znanym
ośrodkiem hafciarskim do II wojny światowej była Kcynia, gdzie najpiękniejsze
czepce haftowały siostry Łapczyńskie. Osobą zasłużoną dla haftu
pałuckiego po II wojnie światowej była Klara Prillowa z Kcyni. Pierwsze kursy
haftu pałuckiego w latach 1959-1961 w Kcyni prowadziła Halina Mikułowska z
Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Obecnie haftem pałuckim zajmuje się
kilkadziesiąt hafciarek z Kcyni, Szubina, Barcina, Żnina, Wągrowca, Łabiszyna i
innych miejscowości. Do najwybitniejszych hafciarek zaliczyć można: Jadwigę
Czechowską (1904-1992), Martę Lutomską (1904-1995), Anielę Wełnińską
(1916-1998). Obok nich wymienić można Lidię Kierejewską (*1955), Marię
Ochał-Kwiatkowską (*1941), Krystynę Sarnowską (1947-2006), Zofię Dams (*1946),
Klementynę Witucką (1905-1990), Czesławę Matwijów (*1926), Elżbietę
Rokicką-Keller, Anielę Nogalską (1903-1993).
Opis stroju
krajeńskiego zaczerpnięty ze strony krajniacy.pl:
Krajna miała tego pecha, że po II wojnie
światowej, jej folklor, tradycje, trzeba było odtwarzać na nowo. Zostało bardzo
mało oryginalnych elementów i badacze włożyli niezwykle wytężoną pracę, aby ten
folklor odzyskać. Odtworzenie samego stroju budziło wiele kontrowersji. Nie
zachowało się wiele oryginalnych elementów ubiorów. Strój krajeński, ten w
starszej wersji, nie zawsze był uznawany. A wszystko przez bardzo znanego
etnografa, Oskara Kolberga, który był wyrocznią dla każdego badacza sztuki
ludowej. Już w XIX w. pisał, że na Krajnie strój ludowy nie funkcjonuje.
Wszystko przez to, że większość mieszkańców naszych wsi ubierała się z miejska.
Tak więc już w połowie XIX w. strój ludowy był w zaniku. Nic dziwnego, że tak
trudno było go odtworzyć. Najlepiej świadczy o tym fakt, że podczas wesela, w
największej uroczystości w życiu rodzinnym człowieka, nie wybierano stroju
ludowego. Panny młode na Krajnie szły do ślubu w sukni czarnej, do ziemi.
Takiej, którą widziały gdzieś w mieście lub na panience z dworu. Takie im się
bardziej podobały i uważały je za bardziej uroczyste. A więc taki przebarwny,
kolorowy strój ludowy nie do końca jest prawidłowy pod względem naukowym, ale
pięknie prezentuje się np. w tańcu, przedstawieniach folklorystycznych. Na
fartuszkach można było dostrzec wzory haftu krajeńskiego. Pod wpływem różnych
kultur pogranicznych, wiele elementów jest wspólnych, np. czepce koronkowe
zapożyczone zostały z Pałuk. Dzięki wytężonej pracy badaczy, m.in. z Torunia,
możemy podziwiać dziś oryginalne stroje krajeńskie. A to wszystko zawdzięczamy
żmudnej pracy z pozostałości strojów znalezionych m. in. w Złotowie. Na tej
podstawie odtworzono te stroje.
Najstarszym opisem stroju krajeńskiego jest
relacja, spisana w poł. XIX w. na podstawie informacji starych ludzi.
Według tego opisu, wiemy, że kobiety ubierały się w dni świąteczne w białe
czepce wiązane pod brodą, białe koszule z płótna, spódnice oraz wzorzyste,
wyszywane gorsety. Na plecy zarzucały wzorzyste chustki.
Strój męski zawierał czarny kapelusz z
sukna, ozdobiony wstążkami i kwiatami. Kamizelka była czerwona, a białe spodnie
wpuszczone były do butów. W końcu XIX wieku noszono jaki (kamizele) w ciemnych
kolorach, a wierzchnim okryciem stał się czarny sukienny płaszcz, zwany suknią
lub jerakiem.
Tak więc niech nie zdziwi widok zespołów folklorystycznych,
gdzie nie zobaczymy chabrowych sukni pań i niebieskich gorsetów. Np. w
pierwotnych strojach Krajny Nakielskiej dominowały czerwienie, szarości. A
wszystko to zapożyczone było z pobliskich kultur. W końcu Krajna graniczy z
wieloma regionami, od których czerpała wzorce. Wykorzystanie czerwieni w stroju
było nie do pomyślenia na Krajnie Złotowskiej, gdzie uważano, że kolor czerwony
przyciąga czarownice i złe moce.
Dodatkowo w literaturze spotkać można dwa
określenia stroju noszonego na tych terenach. Strój ludowy określany jako
„krajniacki” był strojem noszonym przez Krajniaków głównie na wsi w XIX wieku.
Natomiast strój „krajeński” jest zakładany współcześnie przez Krajniaków,
aczkolwiek ma także historyczne, ludowe pochodzenie. Oba rodzaje strojów
zasadniczo różnią się kolorystyką i fasonem. Pierwszy z wymienionych, kobiecy,
w XIX i na początku XX w. był utrzymany głównie w tonacjach od
ceglasto-czerwonej do fioletowej i brązowej, drugi w barwach chabrowych.
Również stroje ślubne były odmienne w poszczególnych częściach Krajny.
Chabrowa kolorystyka stroju nie jest nowa na
Krajnie, bowiem już w XVII wieku kobiety wiejskie ubierały się na niebiesko.
Był to bardzo powszechny strój na wielu wsiach całej Polski w XVII i XVIII w.
Miejscami przetrwał on na Krajnie, aż do momentu jego upowszechnienia przed i
po II wojnie światowej. Współcześnie Krajniacy upodobali sobie ten kolor.
Ujednolicili i upowszechnili strój kobiecy i męski o takiej barwie na całej
Krajnie. Choć w XIX w. był dość rzadko spotykanym wariantem, reliktem odległej
przeszłości. Jednak jest to strój całkowicie uprawniony do tego, by nazywać i
prezentować go jako krajeński, w odróżnieniu od typowego ludowego stroju z XIX
wieku.
Strój kobiecy składa się z białej bluzki z
haftem krajeńskim, na którą nakłada się niebieską lub granatową kamizelkę
(westkę), także z elementami haftu. Następnie wkłada się spódnik (białą
halkę), która wystaje spod niebieskiej spódnicy . Na to zawiązuje się
biały fartuch, zazwyczaj z niebieskim haftem.
Męski strój krajeński tworzą: biała koszula
z granatowymi wstążeczkami (szlojfkami), które zawiązuje się pod szyją zamiast
krawata. Na koszulę nakłada się niebieską, długą kamizelkę. Spodnie powinny być
włożone w wysokie czarne buty. Na głowie zakłada się czarny, filcowy kapelusz.
Zróżnicowanie strojów krajeńskich i pałuckich wg opracowania Adama Glapy
Ubiór
chłopski, [w:] Kultura ludowa
wielkopolski, (red. Józef Burszta), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.
POW. MOGILEŃSKI.
W południowej i wschodniej części występuje ubiór
kujawski, w północnej, od Padniewa, dawały się już zauważać wpływy pałuckie.
Elementy wielkopolskie (centralne) reprezentowały kapelusze Polańskie i kaftany
z czerwonym podszyciem. W kobiecych strojach widoczna była nastrzępioność,
szczególnie w ubiorach odświętnych.
Pow.
SZUBIŃSKI.
Jedyny znany opis z Łabiszyna, wskazuje na noszenie
stroju kujawskiego. Drobną odmianę stanowiły podszewka koloru ciemnowiśniowego,
typowo pałuckiego, lub brunatnego u sukman i kaftanów oraz czerwona lub żółta
chustka u szyi.
POW.
WĄGROWIECKI
Północne obszary tego powiatu stanowią część Pałuk,
których mieszkańcy, według Chociszewskiego, nosili ubiory zielone. Przypuszczać
można, że Chociszewski, przebywający dłuższy czas w Inowrocławiu, lepiej znał
Pałuki niż Kolberg, który na Pałukach
był osobiście tylko w Czeszewie, gdzie według jego dość szczegółowych
opisów barwa ubiorów nie zawsze była zielona, a często określenia jej brak.
Niemniej spostrzeżenia Kolberga w części ogólnej potwierdzają uwagi
Chociszewskiego. Ze względu na odmienność tego ubioru i w barwie, w i w kroju
od ubioru centralnej Wielkopolski dobrze jest poznać w całości opis ubioru
pałuckiego wg Kolberga: „Czeszewo (1870). Mężczyźni wierzchnia suknia, czyli
katana, długa aż do kostek, sposobem surdutowym krajana z sukna, z tyłu
falowana, z wywijanym dość dużym kołnierzem, granatowa lub niebieska, na czarne
spięta guziki (lub otwarta, albo wołoszka, gdy ma sznurki(, podszyta brunatno.
Pod nią kafton v, kaftan (za 5 lub 6 talarów) sukienny, do kolan, bez rękawów,
z tyłu fałdowany, ciemnozielony lub granatowy z białą podszewką.
POW.
CHODZIESKI
W powiecie tym Kolberg nie był i z tego też powodu
nie podaje opisów ubioru. Z notatek jednak dotyczących północnych powiatów
Księstwa wynika, że w latach 1870-1875 ubiór na tych terenach, poważnie już wówczas
zgermanizowanych, niewiele wykazywał cech tradycyjnych polskich. Ośrodkami
polskimi oddziaływującymi na zamieszkałą tam ludność polską były regiony
Szamotuł i Pałuk.
POWIAT WYRZYSKI.
Na terenie tego powiatu Kolberg był w roku 1875 w
Samostrzelu i Mrozowie. Mimo, iż powiat ten był znacznie mniej zgermanizowany i
miał 50% ludności polskiej, opisy odzieży Kolberga są bardzo skąpe. Poznamy
więc je w całości: „Pod względem ubioru nic już prawie w tych stronach dawnych
strojów wiejskich nie przypomina, osobliwie w przybraniu kobiet. Mężczyźni
noszą surduty zwykłym krojem niemieckim (a raczej powszechnym) cięte, zwane
jeszcze suknie lub sukmany; pod nimi (lub bez nich) kamizelki czyli kaftany;
buty wysokie, a na co dzień drewniaki. Okrycie głowy stanowią czepki i
kapelusze rozmaitego kształtu. Kobiety noszą suknie perkalikowe, kamlotowe,
itp., bez odrębnego wieśniaczego kroju; do ślubu zaś welony pod małym mertowym
wiankiem.
Źródła
ilustracji (wg kolejności publikowania):
1.
Nasze
kujawsko-pomorskie:
2.
Wirtualne
Zbiory MM Tychy:
3.
Tamże:
5.
Polskie
stroje ludowe:
6.
Krajniacy.pl:
7.
Polskie
stroje ludowe:
8.
Łobżenica,
oficjalna strona gminy:
http://lobzenica.pl/asp/pl_start.asp?typ=13&menu=1&dzialy=1&akcja=artykul&artykul=177&schemat=2
9. http://szkola.interklasa.pl/f013/stroje.html
10. https://folklorysta.pl/haft-kujawski/
9. http://szkola.interklasa.pl/f013/stroje.html
10. https://folklorysta.pl/haft-kujawski/