Region Wielkopolska Wschodnia: Ludowa architektura drewniana chałup na Ziemi Wieluńskiej.

wtorek, 1 września 2020

Ludowa architektura drewniana chałup na Ziemi Wieluńskiej.

Charakterystyka obszarów i budownictwa na Ziemi Wieluńskiej.

Chałupa w Popowicach.

Ziemia Wieluńska w swej przeszłości pozostawała otoczona szerokimi obszarami lasów (przykładowo do 1939 roku 50 % terenu Ziemi wieluńskiej pokrywały lasy), będących zapewne pozostałościami po dawnych puszczach plemiennych [1]. Ich bliskość zapewniała bogaty dostatek w surowiec budowlany jakim było drewno, toteż wspomniana przeze mnie część regionu Wschodniej Wielkopolski, obfitowała w liczne zabytki architektury drewnianej. Skategoryzować ją można na cztery grupy, takie jak: b. mieszkalno-gospodarcze, przemysłowe, dworskie, oraz sakralne. W niniejszym artykule, będącym pierwszą częścią cyklu poświęconego ludowej architekturze mieszkalnej, skupimy się na pierwszej z wymienionych grup. Zachodnia granica budownictwa drewnianego biegła po linii Cieszyn, Kraków, Wieluń, Łódź, Płock i Mława. Na zachód od tej linii ilość domów drewnianych była znacznie mniejsza niż po wschodniej jej stronie. Ziemia wieluńska znajdowała się jeszcze po jej wschodniej stronie, ale już na zachodnich rubieżach wieluńszczyzny występowało budownictwo [2] szachulcowe.

Konstrukcja ryglowa stosowana w budownictwie typu: szachulcowego, oraz tzw. "pruski mur".

Konstrukcja sumitkowo-łątkowa.

Przyczynami, dla jakich decydowano się na wznoszenie drewnianych domostw, należały: łatwa dostępność materiału budowlanego i jego taniość, łatwość w obróbce, ale i właściwości termiczne – zimą w drewnianej chacie było cieplej, niżeli w ceglanej, czy też kamiennej; latem zaś chłodniej. Zmiany w wiejskim stylu życia, na wielu jego płaszczyznach zaczął postępować w okresie 20-lecia międzywojennego XX w., a potem na dobre rozpowszechnił się po zakończeniu II Wojny Światowej. Powodem była modernizacja życia na wsi. Chodzi tutaj zarówno o zastępowanie tradycyjnych technik gospodarskich nowocześniejszymi (rozpowszechnianie się maszyn), czy też wzrost majętności, na co wpływ miało m.in. znajdowanie zatrudnienia w miejskich fabrykach. Wraz z tym drugim czynnikiem wiązała się chęć przeniesienia miejskiego stylu życia na realia życia na wsi, w wyniku czego zaniechano wielu dawnych tradycji, ale także znacząco zmienił się sposób: ubierania się, wyposażania wnętrz, czy też w końcu - budownictwa. Mimo to, jeszcze w latach 70. XX wieku w niektórych miejscowościach, np. Obrowie koło Kiełczygłowa, Toporowie, Kamionie, Przywozie, Załęczu Wielkim (teren Załęczańskiego Parku Krajobrazowego) budownictwo drewniane stanowiło ponad 80% wszystkich budynków we wsi. Zważywszy, że budynki murowane w tych miejscowościach wznoszono z przeznaczeniem na pomieszczenia gospodarcze, można przypuszczać iż 95% domów mieszkalnych zbudowano z drewna. (…) W porównaniu do sąsiednich regionów (np. łęczyckiego gdzie średnia chałup przypadających na jedną wioskę wynosiła 10) na terenie ziemi wieluńskiej przeciętna wieś liczyła powyżej 30 domów [3].

Cechy charakterystyczne ludowego budownictwa mieszkalnego Ziemi Wieluńskiej, na tle kultury polskiej.

Dom mieszkalny nr 51 w Dzietrznikach.

W polskiej kulturze ludowej domy wznoszono na terenach nie grożących podtopieniem. Z tego też powodu przytoczyć możemy ciekawostkę dotyczącą tzw. Osadnictwa holenderskiego (olęderskiego). W celu zagospodarowania terenów podmokłych sprowadzano przede wszystkim osadników, pochodzących z terenów Niemiec, oraz Holandii, mających doświadczenie w gospodarowaniu tego typu gruntami.

Wznoszeniu domu w kulturze ludowej towarzyszył szereg zabiegów magicznych, sięgających czasów jeszcze najdawniejszych, bowiem pogańskich. Miejsce pod budowę domu musiało pozostawać odpowiednio “sprawdzone”, pod kątem rzekomego bytowania w tym miejscu wszelakich bytów nadprzyrodzonych. W tym celu sprowadzano tam najpierw kota, psa, bądź inne zwierzę gospodarskie, i oceniano jak się w tym miejscu ono zachowuje. Jeśli zwierzę było spokojne, bądź pozostawionemu na noc, nie przydarzyło się nic złego - było to znakiem, że można się tutaj spokojnie budować. W przeciwnym razie należało sobie owe miejsce odpuścić, gdyż uznane było za “złe”, mogące szkodzić ludziom, wobec tego należało znaleźć sobie inne miejsce.

W dawnej kulturze słowiańskiej, kiedy zadecydowano o budowie domostwa, w wybranym miejscu, często składano tzw. ofiary zakładzinowe, które swoją magiczną mocą, miały chronić budynek, jak i zamieszkujące go osoby, przed działaniem wrogich sił nadprzyrodzonych. Bardzo często w tym celu wybierano konie, których czaszkę zakopywano pod fundamentami domów, czasem pod progiem. Zdarzało się także, że w tym celu wybierano inne gatunki zwierząt, o czym świadczą wyniki badań archeologicznych. Dom w kulturze ludowej posiadał także swoją symbolikę kulturową, o której szerzej pisałam przy okazji artykułu związanego z folklorem wsi Załęcze Wielkie (patrz odnośnik [4]).

Przy wznoszeniu zabudowa mieszkalnych oraz gospodarskich na wsi polskiej, bardzo często decydowano się na użycie budulca, jakim było drewno sosnowe (dębowe, oraz modrzewiowe wykorzystywane było zazwyczaj a budowę ziemiańskich dworków, czy też budowli sakralnych). W pierwszej kolejności, zazwyczaj przystępowano do stawiania fundamentów, do których wykorzystywano duże kamienie, na nich z kolei opierały się belki konstrukcyjne zwane “podwalinami”.

Co się zaś tyczy konstrukcji ścian, to wspomnieć, iż: starszą formą budownictwa występującego w Polsce jest typ budownictwa zrębowego, zwanego często węgłowym, wywodzący się ze średniowiecza. Typ ten, rzadko spotykany w budownictwie gospodarczym, znacznie częściej wykorzystywany jest w budownictwie mieszkalnym. Występują jego dwie odmiany: starsza (na tzw. obłap) i młodsza (polegająca na zacinaniu belki na tzw. rybi lub jaskółczy ogon). Na terenie ziemi wieluńskiej, gdzie drewna nie brakowało, budownictwo węgłowe na obłap było najbardziej popularne. Charakteryzowało się ono wystawaniem poza płaszczyznę ściany skrzyżowanych końcówek belek. Ten sposób budownictwa zapewniał dość dużą zwartość konstrukcji budynku. Co ciekawe, domy stawiano bez użycia gwoździ, wystarczyły drewniane kołki (zatyczki) [5].

Późniejszym typem konstrukcji ścian na ziemiach polskich była tzw. technika sumikowo-łątkowa, polegająca na tym, że: na kamieniach ustawiano pionowo belki z podłużnymi nacięciami, w które wpuszczano długie bale tworzące ścianę [6].

Kolejną cechą budownictwa ludowego Ziemi Wieluńskiej, była tzw. zabudowa wąskofrontowa chałup mieszkalnych, polegająca na tym, że budynki były zwrócone ścianą szczytową w kierunku drogi prowadzącej przez wieś. Tym co charakteryzowało budownictwo omawianych obszarów, było to, że właśnie na tej ścianie ulokowane było wejście do domostwa. Tego typu zabudowa wynikała z gęstego zabudowania obejść gospodarskich na terenie wsi. Niestety, przykłady tego typu architektury, wywodzącej się z XVII w. i XVIII w., na terenach wieluńszczyzny nie dotrwały do naszych czasów. Jednym z nielicznych akcentów nawiązujących do starego budownictwa są przybijane pod okapem deski wycięte we wzory takie jak zęby czy półkola – ten rodzaj dekoracji występuje powszechnie we wsiach powiatu wieluńskiego [7].

Najczęstsze zadaszenie chałupy wąskofrontowej stanowił dach czterospadowy. Co znamienne dla chałup z omawianych obszarów: bezpośrednio nad wejściem do nich znajdowało się zadaszenie, zwane: podcieniem wypustowym. Było ono wsparte na wysuniętych do metra poza lico budynku górnych belkach zrębu. Takie zadaszenie chroniło drzwi wejściowe przed deszczem i promieniami słonecznymi. Ponadto w jego cieniu ustawiano ławy, na których zasiadano podczas upałów [8].

Przykłady późniejszego budownictwa drewnianego na obszarach Ziemi Wieluńskiej.

Poniżej pozwolę sobie przedstawić późniejsze, bowiem pochodzące z okresu XX w. przykłady drewnianego budownictwa mieszkalnego na Ziemi Wieluńskiej, wraz z towarzyszącymi im opisami inwentarskimi.

Dom w Raduczycach nr 66.

Charakterystyczny dla wieluńskiego drewnianego budownictwa wiejskiego niewielki drewniany dom wzniesiony na planie prostokąta. Wąskofrontowy, wykonany techniką na tzw. rybi ogon przykryty dwuspadowym, eternitowym dachem o średnim nachyleniu. Obok niewielki ogródek z wiatraczkiem [9].

Dom drewniany w Czernicach nr 21.

Niewielki parterowy, drewniany dom wzniesiony na planie prostokąta na podmurówce. Szerokofrontowy budynek został zbudowany techniką na tzw. rybi ogon. Zwieńczono go dwuspadowym dachem krytym dachówką [10].

Dom drewniany w Małej Wsi nr 5.

Niewielki parterowy dom drewniany wzniesiony na planie prostokąta. Wąskofrontowy budynek nakryty jest dwuspadowym dachem o średnim nachyleniu wspartym na krokszytynak. Dobrze widoczne jest charakterystyczne dla Ziemi Wieluńskiej wykończenie ciesielskie na tzw. rybi ogon. Przed domem znajduje się niewielki ogródek [11].

Dom drewniany w Małej Wsi nr 8.

Drewniany budynek parterowy wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta przykryty dwuspadowym dachem o średnim nachyleniu. Konstrukcja domu ukazuje cechy wykończenia ciesielskiego na tzw. rybi ogon. Szerokofrontowy budynek posiada bielone ściany zewnętrzne [12].

Dom drewniany w Małej Wsi nr 39

Niewielki, wąskofrontowy budynek drewniany wzniesiony na planie prostokąta zlokalizowany tuż przy drodze. Parterowy dom zwieńczony jest dwuspadowym dachem wspartym na kroksztynach. Charakterystycznym elementem architektonicznym Ziemi Wieluńskiej zastosowanym również w tym budynku jest wykończenie ciesielskie na tzw. rybi ogon [13].

Dom mieszkalny w Dzietrznikach – nr 51

Dom parterowy z poddaszem, czteroosiowy; dach dwuspadowy, kryty dachówką; konstrukcja „na rybi ogon" widoczna dzięki braku oszalowania; wejście do budynku od strony podwórza; na budynku od frontu (elewacja południowa) zachowana dekoracja snycerska w postaci przybitych pod okapem desek wyciętych w naprzemienne zęby i półkola. Od frontu ogrodzenie drewniane. W głębi posesji zabudowania gospodarcze oraz współczesny piętrowy budynek mieszkalny [14].

Dom mieszkalny w Dzietrznikach nr 53.

Dom parterowy, trójoosiowy z centralnie położonymi drzwiami prowadzącymi na przestrzał; dach dwuspadowy, kryty dachówką; konstrukcja „na rybi ogon" widoczna dzięki braku oszalowania. Od frontu ogrodzenie drewniane. W głębi posesji zabudowania gospodarcze (obora) drewniana, w części bielona wapnem, współczesna budynkowi mieszkalnemu [15].

Dom mieszkalny w Dzietrznikach nr 213.

Dom parterowy, pięcioosiowy, z centralnie usytuowanymi drzwiami prowadzącymi na przestrzał; dach dwuspadowy, kryty dachówką; konstrukcja „na rybi ogon" widoczna dzięki braku oszalowania; od strony zachodniej niewielka dobudówka, również drewniana; brak zdobień architektonicznych [16].

Dom mieszkalny w Grąbieniu nr 126

Dom parterowy z mieszkalnym poddaszem, dwuosiowy; dach dwuspadowy, kryty dachówką; drzwi do budynku od strony podwórza, wszystkie okna w budynku posiadają okiennice malowane na kolor zielony. Od frontu ogrodzenie częściowo drewniane, częściowo murowane z betonu. W głębi posesji zabudowania gospodarcze oraz współczesny murowany piętrowy dom mieszkalny.

(…)Obiekt wybudowany przez osadników niemieckich w czasie II wojny światowej – świadczy o tym zarówno data powstania jak i elementy architektoniczne jak nietypowe dla Ziemi Wieluńskiej proporcje budynku (plan zbliżony do kwadratu) oraz okiennice. W okolicy Grębienia zachowało się jeszcze kilka takich budynków, są one nazywane besarabkami, ponieważ niemieccy osadnicy którzy w nich mieszkali przybywali właśnie z Besarabii. [17].

Dom mieszkalny w Grąbieniu nr 106

Dom parterowy, dwuosiowy; dach dwuspadowy, kryty dachówką; drzwi do budynku od strony podwórza; od strony zachodniej niewielka drewniana dobudówka; elewacja frontowa wraz z dobudówką oszalowana, na elewacji wschodniej (nieoszalowanej) widoczna konstrukcja budynku. Od frontu ogrodzenie metalowe. W głębi posesji zabudowania gospodarcze: starsza obora murowana z kamienia polnego, wykończona cegłą oraz współczesna stodoła murowana z pustaków [18].

Przypisy.

[1]zob. T. Spychała, Budownictwo drewniane na Ziemi Wieluńskiej:

https://www.drewno.pl/artykuly/3093,budownictwo-drewniane-na-ziemi-wielunskiej.html (stan an 27.08.2020).

[2] Tamże.

[3] Tamże.

[4] zob. Region Wielkopolska Wschodnia, Mini monografia wsi Załęcze Wielkie, cz. 2:

https://regionwielkopolskawsch.blogspot.com/2019/12/mini-nonografia-wsi-zaecze-wielkie-pow.html (stan an 27.08.2020).

[5] T. Spychała, dz. cyt.

[6] Tamże.

[7] Regionalny Katalog Zabytków Województwa Łódzkiego, Tradycyjne budownictwo ludowe na Ziemi Wieluńskiej:

http://www.kultura.lodz.pl/pl/cms/artykuly/zabytki/wdrewnie/drew_wielun_domy/ (stan an 27.08.2020).

[8] T. Spychała, dz. cyt.