Region Wielkopolska Wschodnia: Ludowa architektura Krajny.

poniedziałek, 21 września 2020

Ludowa architektura Krajny.

Na charakter szeroko rozumianej kultury krajeńskiej (w tym także omawianego dziś budownictwa) wpływ miały zarówno: usytuowanie geograficzne tej części regionu, czynniki historyczne, jak i wpływy kulturowe, z którymi przyszło się zetknąć tutejszym mieszkańcom. Geograficznie Krajna zaliczana jest do obszarów Pomorza, jednakże pewne czynniki historyczne zadecydowały o tym, iż teren ten został wcielony w poczet ziem wielkopolskich. Stąd też w swej południowej części Krajna ulegała wpływom Wielkopolski, od Północy zaś Kaszub.

Nie bez znaczenia pozostaje tutaj także kontekst osadnictwa niemieckiego na tych ziemiach. Od XVII w. w Dolinie Noteci doszło do rozpowszechniania się na tym obszarze osadnictwa olęderskiego W latach 1772-86 w ramach osadnictwa fryderycjańskiego na obszary nadnoteckie przybywa ludność z Turyngii, Szwabii i Meklemburgii. Właśnie niemieckiemu osadnictwu przypisuje się rozpowszechnienie konstrukcji ryglowej[1] (niem. fachwerk). Wydana w 1886 roku ustawa o „o popieraniu osadnictwa niemieckiego w Prusach Zachodnich”, jeszcze bardziej umocniła wpływy niemieckie na tych obszarach. Warto także dodać, że wpływ na kształtowanie się zabudowań wsi krajeńskiej, wpływ miały także, wprowadzone przez władze pruskie przepisy przeciwpożarowe.

Najstarsze przykłady dawnego drewnianego budownictwa mieszkalnego na Krajnie znajdują się w okolicach Sępólna Krajeńskiego. Dawniej na zabytki tego typu architektury natrafić można było także we wsiach, takich jak: Międzybłocie, Stara Wiśniewka, Wersk, Trudna, Kiełpin[2]. Domy wznoszono przy zastosowaniu technik budowy ścian takich jak: k. zrębowa, bądź k. sunikowo-łątkowa. Ściany budynku obijano z zewnątrz deskami, a następnie tynkowano, a na koniec bielono[3]. Od połowy XIX w. ten typ konstrukcji zaczął być wypierany przez coraz częściej stosowaną konstrukcję szkieletową (ryglową)[4], która to z kolei posiadała swoje zastosowanie przy okazji dwóch następujących typach wypełnienia ścian.

Pierwszy to tzw. „pruski mur”, gdzie wolna przestrzeń pomiędzy belkami drewnianej konstrukcji zabudowywana była przy użyciu cegieł. Na Krajnie wykorzystywano w tym celu zarówno cegłę paloną, jak i suszoną, których nie tynkowano; zaś budynki wznoszone tą techniką posiadały zastosowanie gospodarcze lub przemysłowe.

W odróżnieniu do nich domy mieszkalne wznoszono starszą, od wspomnianej przed chwilą metodą – techniką szachulcową. Polegała ona na tym, iż przestrzenie drewnianego szkieletu uzupełniane były najpierw pionowymi, drewnianymi patykami, które następnie oblepiano tzw. „lampacą”, lub „pecą” – czyli gliną. Przy wykończeniu ścian: słupy konstrukcji budynku malowane były na czarno, zaś „fach”, czyli owo gliniane uzupełnione, było tynkowane, a następnie malowane na biało[5].

Zmiany zachodzące w budownictwie ludowym na Krajnie przebiegały podobnie jak w innych rejonach Wielkopolski. Pod koniec XIX wieku zachodnia granica występowania budownictwa drewnianego Wielkopolsce biegła na linii Piła-Poznań-Milicz; natomiast wschodnia granica zwartego występowania budynków o ścianach ryglowych wypełnionych cegłą biegła prawie południkowo między Nakłem a Wyrzyskiem. Granica wyznaczająca przemiany w budownictwie przebiegała zatem przez środek Krajny[6].

Krajeńskie chałupy najczęściej były wąskie, usytuowane ścianą szczytową do drogi, na niej też znajdowało się wejście do budynku. Tego typu usytuowanie budynku względem drogi było charakterystyczne nie tylko w przypadku domostw o konstrukcji zrębowej, ale także szkieletowej.

Ponadto do cech charakterystycznych budownictwa ludowego na Krajnie, noszącego cechy kultury wielkopolskiej, było: rozbudowanie wejścia o tzw. podcień szczytową[7]. Były to otwarte na zewnątrz pomieszczenie, ograniczone słupami. Najczęściej były to trzy słupy, choć w niektórych regionach, choćby nadnoteckich, budowano z wykorzystaniem większej ilości filarów. Słupy, belki i zastrzały podcieni były ociosywane w geometryczne kształty, a nierzadko także ozdabiane przez snycerzy bardziej wyszukanymi wzorami. Z czasem podcienie zaczęły zanikać, a zastępowały je choćby przyłapy, które tworzono poprzez wysunięcie dachu bez wspierania go słupami[8].

Dachy chałup krajeńskich w XIX wieku były dwuspadowe, budowane w konstrukcji krokwiowej, kryte słomą lub rzadziej, w okolicach nadjeziornych, trzciną. Do końca XIX wieku kryto dachy metodą wyściełania z knowiem w dół; warstwa poszycia słomianego przyciskana była żerdziami lub gałęziami, które przywiązywano do krokwi witkami z leszczyny lub wierzby. Później rozpowszechniła się metoda pokrywania dachów snopkami, która była bardziej pracochłonna, ale trwalsza. W latach 30. XX wieku w „poniatówkach” - typach domów budowanych podczas parcelacji rządowej, pojawiły się dachy naczółkowe z wysuniętym okapem, które stylistycznie nawiązywały do budownictwa podhalańskiego.

Szczyty domostw dziewiętnastowiecznych w części dachowej szalowano pionowo deskami. Bardzo rzadko można spotkać przykłady ozdobnego deskowania szczytów (np. motywem jodełkowym). Okna były przeważnie sześcio-, rzadziej ośmiokwaterowe. Drzwi proste spągowe, także zdobione; od końca XIX wieku najczęściej płycinowe[9].

Początkowo chałupy krajeńskie posiadały układ jednotraktowy tj.: wejście prowadziło do sieni, a w niej z kolei znajdowały się wejścia do komory, oraz izby mieszkalnej - pozbawione one były dodatkowych pomieszczeń bocznych. Tymczasem w XIX w. w krajobrazie wsi krajeńskiej zaczyna dominować typ budynków z wejściem w ścianie wzdłużnej i większą ilością pomieszczeń w układzie dwutraktowym. W dalszym ciągu popularny był typ z osobnymi budynkami gospodarczymi, tj. oborą i stodołą[10].

Piwnice nazywane na Krajnie „sklepami” zazwyczaj nie znajdowały się pod podłogami siedzib, lecz wznoszono je jako samodzielne ceglane bądź kamienne budynki, dodatkowo kryte ziemią.

W starszych chałupach w sieni znajdowała się podstawa szerokiego komina, zamykana drzwiami. W południowo-wschodniej Krajnie można było spotkać kominy arkadowe . Na przełomie XIX i XX wieku pojawiają się już kominy pionowe, występujące jeszcze współcześnie, zwane niemieckim. W I połowie XIX wieku dominowały paleniska wnękowe umieszczone w ścianach szerokiego komina[11]. Piece chlebowe z reguły pozostawały usytuowane poza domem, jako samodzielnie stojące budowle.

Budownictwo gospodarcze nie odbiegało w swym charakterze znacząco od budynków o tym przeznaczeniu, usytuowanych w innych częściach regionu Wielkopolski. Nieco wyżej wspomniałam, że charakterystycznym było wznoszenie zabudowań gospodarczych, przy użyciu konstrukcji ścian tzw. „pruski mur”. W okolicach Runowa w tym okresie wszystkie stodoły folwarczne i chłopskie miały konstrukcję sochową. Stodoły folwarczne osiągały nieraz duże rozmiary. Wypada wspomnieć obiekt z Runowa, którego dach spoczywał na trzynastu sochach. Więźby dachowe wykonywano z drewna sosnowego i dębowego, zarówno przy budowie stodół folwarcznych, jak i chłopskich. W XVII wieku rozpowszechnione były dachy czterospadowe, co wynikało ze stosowania konstrukcji na sochy wewnętrzne[12].

Chałupa szkieletowa z Dźwierszna Wielkiego z 1826 r.

Budynek szerokofrontowy, ściany z „muru pruskiego”, układ pomieszczeń, urządzenia ogniowe i wystrój z okresu międzywojennego. Wewnątrz znajduje się wiejska szkoła i mieszkanie dla nauczyciela[13].

Zagroda z Marylina z II połowy XIX w.

Przykład budownictwa z Puszczy Noteckiej, budynki w konstrukcji zrębowej. Chałupa pierwotnie jednotraktowa, obecny układ wnętrz odzwierciedla stan z początku XX w. – kuchnia, trzy izby, komora szczytowa z piwnicą kamienną. Stodoła z jednym klepiskiem, dwoma sąsiekami i wydzieloną paszarnią. Zagrodę uzupełniają wozownia i chlewik[14].

Chałupa szkieletowa z Głubczyna z końca XVIII w.

Przykład krajeńskiego budownictwa podcieniowego, chałupa z podcieniem narożnym, tzw. „przyłapem”, wnętrze z końca XIX w., gliniana polepa, paleniska wnękowe, szeroki, ceglany komin z piecem chlebowym. Wewnątrz znajdują się dwie izby, komora i sień[15].

Chałupa podcieniowa z Dźwierszna Wielkiego z końca XVIII w.

Chałupa z czterosłupowym podcieniem szczytowym, budynek zrębowy. Od strony podcienia do chałupy przylega stajnia z oborą. W środku budynku gospodarczego znajduje się brama wjazdowa do zagrody z zachowaną furtą dla pieszych. W budynku mieszkalnym znajduje się karczma[16].

Chałupa sumikowo - łątkowa z Przysieczyna z II połowy XVIII w.

Chałupa szerokofrontowa z „białą” i „czarną” izbą, komora od strony podwórza; wewnątrz szerokiego komina otwarte, letnie palenisko; w kuchni i sieni frontowej zachowane małe okienka[17].

Stodoła i chałupa szkieletowa z Dzierżążna z 1834 r.

Ściany chałupy z „muru pruskiego”, układ pomieszczeń: cztery izby i mała, narożnikowa komora. W chałupie znajduje się wiejski sklep. Stodoła szalowana deskami, dwa klepiska i dwa sąsieki[18].

Zagroda z Czajcza z lat 30. XX w.

Przykład planowego osadnictwa ”poniatowskiego” z okresu międzywojennego; budynki drewniane, dom mieszkalny z podcieniem narożnym; wnętrze z lat 60. XX wieku[19].

Chałupa podcieniowa z Kałądka z I połowy XIX w.

Budynek o konstrukcji sumikowo - łątkowej, wąskofrontowy, czterosłupowy podcień; wystrój wnętrza z okresu międzywojennego, mieszkanie bogatego chłopa; trzy izby, kuchnia, sień i komora; system ogniowy przebudowany, komin pionowy, kuchnia powstała z przebudowanego szerokiego komina[20].

Przypisy.

[1] Muzeum Krajny, Budownictwo ludowe na Krajnie:

http://sikora.edomena.pl/muzeumkrajny.eu/content.php?cms_id=1225&dzial=&kat=3&p=p2&s=s15 (15.09.2020).

[2] zob. R. Kukier, Kultura ludowa mieszkańców Krajny Złotowskiej, [w:] W. Wrzesiński (red.), Ziemia Złotowska, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969.

[3] Zob. Muzeum Krajny, dz. cyt.

[4] Wyjaśnienie, oraz zilustrowanie omawianych typów konstrukcji ścian, zamieszczone zostało przy okazji omawiania budownictwa drewnianego na Ziemi Wieluńskiej.

[5] Zob. Muzeum Krajny, dz. cyt.

[6] Tamże.

[7] zob. Krajniacy.pl, Budownictwo wiejskie Krajny:

https://krajniacy.pl/2018/11/09/budownictwo-wiejskiej-krajny/ (stan na dnia 15.09.2020).

[8] Tamże.

[9] Muzeum Krajny, dz. cyt.

[10] M. Prarat, Budownictwo:

http://www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl/etnografia/krajna/budownictwo.html

[11] Muzeum Krajny, dz. cyt.

[12] Tamże.

[13] Muzeum Okręgowe w Pile:

http://www.muzeum.pila.pl/wystawy.php?lang=pl&id_grupy=14 (stan na dnia 15.09.2020).