Pojęcie regionu i jego charakterystyka.
Źródło:
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
Jak brzmi właściwa definicja regionu? Jak należy ją rozumieć w interesującym nas ujęciu historyczno-etnograficznym? Jakie obszary geograficzne powinniśmy uwzględnić pisząc o Wielkopolsce Wschodniej, jako regionie? W tym opracowaniu staramy się nie tylko udzielić odpowiedzi na zadane pytania, ale wyjaśnić o wiele więcej kwestii związanych ze specyfiką regionu Wielkopolski Wschodniej.
W literaturze etnograficznej traktującej o regionach pojawiły się dwa skrajne stanowiska. Jedno z nich głosi, że region etnograficzny jest tylko pojęciem umownym, drugie zaś, że regon etnograficzny stanowi rzeczywistość historyczną. W związku z tym region traktowany jest dwojako jako pewna część zajmująca pewne miejsce w przestrzeni bądź jako narzędzie do grupowania cech tej przestrzeni[1].
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że w naukach społecznych, jak etnografia i socjologia występuje wyodrębnienie pojęć: regionu etnograficznego i kulturowego. Pierwszy z nich pojmowany jest jako ten, w którym zachodzą charakterystyczne dla danego obszaru procesy kulturowe, drugi zaś rozumiany jest jako kształtujący się samoczynnie pod wpływem czynników związanych z przekształcaniem przez człowieka środowiska geograficznego[2]. Region etnograficzny funkcjonuje tylko jako część składowa regionu kulturowego[3].
W nawiązaniu do tego, co zostało przed chwilą napisane, warto wspomnieć o następujących, kluczowych pojęciach takich jak:
- subregion - część regionu wyodrębniona ze względu na charakterystyczny zestaw cech[4]. Może go rozważać w kategorii podziału regionu Wielkopolski na pięć następujących części: zachodnią, wschodnią, centralną (środkową), północną, południową.
- mirokoregion - w rozumieniu którego pojęcia postrzegany jest obszar danego powiatu, określany mianem „ziemia”, np. ziemia krotoszyńska, ziemia ostrowska, etc. Może się zdarzyć, że określenie tyczy się określonej miejscowości, wsi, parafii, które w sposób szczególny wyróżniają się od pozostałych, znajdujących się w danym powiecie.
- region reliktowy – rozumiany jako obszar, na którym elementy kultury, takie jak m.in.: formy obrzędowości, gwara, lub posługiwanie się określonym typem narzędzi zachowało się w formie archaicznej, nie ulegając przemianom.
Ponadto w regionalizmie funkcjonują także pojęcia: „małych ojczyzn”, oraz „lokalnego patriotyzmu”, które podkreślają bliskie więzi łączące mieszkańców danych miejscowości, gmin bądź powiatów z miejscem ich zamieszkania (które często od pokoleń jest miejscem zamieszkania ich rodzin).
Szeroko rozumiany region Wielkopolski stał się obiektem zainteresowania badaczy kultury dopiero w XIX w., w czasach gdy zaczęły powstawać liczne stowarzyszania ludoznawcze. Dopiero wówczas zaczęto doceniać rodzimą kulturę ludową i podejmować wysiłki mające na celu zachowanie tego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń. Niestety, Wielkopolsce nie poświęcano, aż tyle uwagi jak innym częściom kraju, pozostającym pod różnymi zaborami (co zauważał prof. Józef Burszta). Za pionierów wielkopolskich badań etnograficznych należy uznać postaci takie jak: Zofia Szembekówna i jej siostra Jadwiga z Szembeków Szeptycka, Otto Knoop, Ignacja Piątkowska, Jerzy Wojciech Szulczewski, Helena i Wiesława Ciechowicz. Także Oskar Kolberg poświęcił część tomów swoich „Dzieł Wszystkich” zarówno obszarowi zaborowego Kaliskiego, jak i Wielkiemu Księstwu Poznańskiemu.
Omawiany okres badań poświęconych wielkopolskiej kulturze ludowej trwał, aż do września 1939 roku. Kontynuację stanowi drugi okres badań rozpoczynający się od zakończenia II wojny światowej i trwający, aż po dziś dzień. Profesor Józef Burszta już w latach 60. XX wieku zwracał uwagę na niepokojący fakt, jakim w tamtych latach był stopniowy zanik kultury ludowej na wsi wielkopolskiej. Współcześnie sytuacja ta przedstawia się znacznie gorzej dla współczesnego etnografa, bowiem wiele elementów kultury tradycyjnego stylu życia na wsi zanikło niemalże zupełnie. Przyczyny tego stanu rzeczy należy dopatrywać się w procesie standaryzacji i unifikacji kultury, które z kolei doprowadziły do zaniku specyfiki regionalnej.
Istnieją na mapie Wielkopolski części regionu, które posiadają w badaniach etnograficznych całkiem obszerną dokumentację. Jednak wiele jest takich miejsc, w których takowych badań nie przeprowadzono wcale, lub w znikomej ilości. Stanowi to ogromną stratę dla wielkopolskiego regionalizmu, bowiem wiele wartościowych informacji przepadło bezpowrotnie, nie będąc wcale udokumentowanymi.
Źródło:
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
Zanim jednak przejdziemy do czynników wpływających na zmiany kulturowe na obszarze Wielkopolski (ze szczególnym uwzględnieniem jej Wschodniej części), warto przedstawić sobie czynniki wyróżniające obszar omawianego regionu od pozostałych.
Wg Jerzego Topolskiego: do głównych stwierdzeń pewnej, uzasadnionej możliwości posługiwania się w odniesieniu do wielkopolski pojęciem regionu historycznego, odrębności dziejowej tego terytorium (w porównaniu z przede wszystkim z innymi regionami historycznymi Polski) zaliczyć można (ograniczając się do okresu przedzaborowego):
1. istotną rolę w kształtowaniu się państwa;
2. bezpośrednie sąsiedztwo z terenami opanowanymi przez Niemców;
3. bliskość Śląska i związki ze Śląskiem;
4. bliskość Pomorza (wschodniego i zachodniego) i związki z Pomorzem;
5. odrębność kultury gospodarczej i społecznej orz w związku z tym poprzednio wymienionymi czynnikami pewne swoiste cechy poczynań politycznych i mentalności społecznej;
6. cechy geograficzne wyróżniające Wielkopolskę od regionów sąsiednich;
7. granice administracyjne oddzielające Wielkopolskę od innych regionów[5].
Najogólniej rzecz ujmując, do elementów pozwalających nam określić odrębność kulturową mieszkańców danego regionu od innych zaliczają się m.in.: uwarunkowania historyczne i społeczne (w tym migracje, kolonizacje), kultura materialna (np. strój, budownictwo, pożywienie, ty wykorzystywanych narzędzi, instrumenty), oraz kultura niematerialna (wierzenia, obrzędy, gwara).
Większość etnografów polskich (…) podziela przekonanie, że podział kraju na poszczególne regiony etnograficzne był możliwy w przeszłości, kiedy archaiczna kultura wsi była w okresie rozkwitu. Wtedy można było bez trudu dostrzec to, co dostrzegł O. Kolberg: wyraziste różnice pomiędzy poszczególnymi regionami. (…) W odniesieniu do polskiego terytorium etnicznego niektórzy badacze wyraźnie podkreślają, że obecnie nie jest możliwe ścisłe wykreślenie regionów etnograficznych, gdyż zatarte zostały wszystkie mogące wchodzić w grę kryteria determinacji. Niektórzy dodają, że zachowała się co najwyżej co najwyżej „pewna tradycja regionalna, opierająca się na świadomości historycznej, na jakimś szczególnie kulturowym, bądź tylko wspólnym etnonimie”[6].
Wg Tadeusza Wróblewskiego: regiony powstawały jako rezultat oddziaływania czynników bardzo rozmaitych i w różnych chronologicznych odstępach. Lansowana przez pokolenia etnografów polskich teza, jakoby dawny podział plemienny stanowił jeden z podstawowych determinantów tworzenia się struktur regionu etnograficznego, w istocie rzeczy jest tezą mylną[7].
Zwolennikiem tej tezy miał być Ludwik Gomolec, który sugerował, że administracyjne granice powiatów miałyby pokrywać się z zasięgami osiedlania się dawnych plemion[8]. Jak już zostało to zasygnalizowane przed chwilą – jest to założenie błędne, bowiem administracyjne granice powiatów zmieniały się na przestrzeni wieków. Ponadto dochodziło do sytuacji, w których tworzono zupełnie nowe jednostki administracyjne, a inne przestawały zupełnie istnieć (tak było w przypadku nieistniejących już pow. szubińskiego i pyzdrski).
Dawny podział plemienny stanowił istotny element kształtowania się regionu historycznego, w dodatku tworząc trzon regionów plemiennych, determinowanych przede wszystkim środowiskiem geograficznym. Oczywiście można przyjąć, że zrąb przestrzennej struktury ziem polskich został częściowo zarysowany na początku doby feudalnej, na co wskazują badania J. Gajka usiłującego wskazać istnienie rzeczywistego związku występowania niektórych elementów tradycyjnej kultury wsi historycznymi dzielnicami Polski. Jednak dawne układy traciły na znaczeniu na rzecz nowych konstelacji politycznych, społeczno-gospodarczych, które w sposób arbitralny kształtowały oblicze nowo powstających regionów, czy to historycznych, czy gospodarczych, administracyjnych, politycznych, czy wreszcie etnograficznych bądź kulturowych[9].
Wielkopolska Wschodnia – zasięg terytorialny.
Za Wielkopolskę „właściwą” przyjęło się uważać obszar trzech przedzaborowych województw: kaliskiego, poznańskiego oraz później utworzonego gnieźnieńskiego. Powołując się na ustalenia W. Rusińskiego przedstawiamy opracowany przez niego przebieg granic dawnego przedzaborowego województwa kaliskiego, zgodnie z którym na północnym zachodzie obszar województwa stanowiły tereny Kórnika, Szczodrzykowa, miejscowość Gułtowy, Olędrów Góreckich, ale już nie Wrześni a nadal granica przebiegała na północ od Szembrowa, na południe od Cisny, na północ od miejscowości Tokarki i dalej ku północy w ten sposób, że obejmowała Kleczewo, Lubomśle, Sarnowę i Ślesin. Dalej granica przebiegała kierunku południowo-wschodnim aż po Borysławice Kościelne i tam skręcała w kierunku południowo zachodnim choć miasto Turek nie należało do województwa kaliskiego. Dalej granica województwa kaliskiego biegła w kierunku południowo-zachodnim, by skręcić na wschód od Kalisza radykalnie na południe aż po województwo sieradzkie. Na południu granica przebiegała tak, że Przygodzice, Odolanów i dalej na zachód położone Zduny wchodziły w skład owego województwa kaliskiego. W jego skład wchodziły zatem ziemia krotoszyńska i Jutrosin z Sielcami włącznie, od których na zachód biegła granica na północ, pozostawiając Kobylin i Jarocin w województwie kaliskim. Potem kierowała się na północny-wschód, pozostawiając Kolniczki, Łasawy, Chocziczę i Komorze na terenie interesującego nas województwa kaliskiego. Na zachód od Nowego Miasta dochodziła do koryta Warty i biegła wzdłuż tej rzeki na zachód aż niemal po północo-wschodnie krańce Śremu. Stąd granica województwa kaliskiego biega na północ wzdłuż koryta Warty i na zachód od Mieczewa w kierunku wspomnianego Szczodrzykowa.
Konstytucja z 2 listopada 1791 roku wprowadziła nowy podział tak, że województwo poznańskie dzieliło się na powiaty kościański, poznański, międzyrzecki i wschowski, województwo kaliskie na powiaty gnieźnieński i kcyński. Ten podział jednak nie wszedł prawdopodobnie w życie[10].
Chcemy ponadto zaznaczyć, że jako autorzy portalu w swej działalności publicystycznej opieramy się przede wszystkim na podziale dzielącym opisywany region na dwie części: Zachodnią oraz Wschodnią. Przebieg granicy pomiędzy nimi, na który się powołujemy obrazuje poniżej załączona mapa.
Wielkopolska epoki piastowskiej, źródło: Wikipedia.
Mapa dostępna w większej rozdzielczości: TUTAJ
Szkic dziejów Wielkopolski Wschodniej pozwolimy sobie omówić w osobnym podrozdziale. W tym miejscu pragniemy dodać, że za obszary Wielkopolski Wschodniej uznajmy także obszary Pałuk oraz Krajny (włączonej do terytorium regionu przez Bolesława Krzywoustego, jak i Ziemi Wieluńskiej (przyłączonej do Wielkopolski przez Bolesława Pobożnego). Pomijamy natomiast tereny należące do Kujaw, jako, że te stanowiły część Wielkiego Księstwa Poznańskiego jedynie w okresie zaborów.
Powołując się na powyżej przedstawioną mapę należy wysnuć następujące wnioski, dotyczące obszarów terytorialnych Wielkopolski Wschodniej. Pamiętać też trzeba o tym, że część powiatów, których ziemie przynależą historycznie do obszaru Wielkopolski Wschodniej, zgodnie z obecnie obowiązującymi podziałami administracyjnymi przynależą do różnych województw. W ten oto sposób część miejscowości i powiatów krajeńskich oraz pałuckich przynależy obecnie do woj. kujawsko-pomorskiego (sępoleński, nakielski, żniński, mogileński). Natomiast do kujawskiego powiatu inowrocławskiego przypisana została część ziem granicznych w okolicach Pakości.
Tereny Ziemi Wieluńskiej zostały podzielone w obręb następujących województw: wielkopolskiego (kępiński, ostrzeszowski), łódzkiego (wieruszowski, wieluński, część pow. pajęczańskiego), opolskiego (część ziem wieluńskich znajdujących się w pow. oleskim np. okolice Praszki), śląskiego (część pow. kłobuckiego, jak np. okolice Dankowa).
W ostatecznym rozrachunku do powiatów historycznie przynależących do Wielkopolski Wschodniej, znajdujących się obecnie w woj. wielkopolskim zaliczamy następujące powiaty: złotowski, pilski, chodzieski, wągrowiecki, gnieźnieński, średzki, wrzesiński, słupecki, koniński, kolski, jarociński, krotoszyński, pleszewski, kaliski, ostrowski. Dodać też należy okolice miejscowości znajdujących się obecnie w powiatach zachodniowielkopolskich, a które historycznie zaliczyć można w poczet ziem Wielkopolski Wschodniej (na podstawie prezentowanej mapy). Zaliczają się do nich m. in. Kórnik (obecnie pow. poznański), oraz część miejscowości zaliczająca się do powiatu gostyńskiego, jak np. Borek Wielkopolski. Graniczne ze Śląskiem obszary jak okolice Cieszkowa położone są w obecnym województwie dolnośląskim w pow. milickim.
Wspomnieć należy także o innych tendencjach podziału ziem regionu wielkopolskiego, niż ten, na który się powołujemy. J. Gajek starając się nakreślić granice Wielkopolski jako regionu, w ujęciu związanych z nim zjawisk kulturowych wyszczególnił trzy następujące podstrefy:
a) Wielkopolskę Centralną;
b) Wielkopolskę Peryferyczną, tj.: Pałuki, Krajna, Kujawy, Łęczyckie i Sieradzkie;
c) Podstrefę Północną, opierająca się na tym, że część zasięgów elementów wielkopolskich biegnie w kierunku północnym, docierając aż na Kaszuby, a nawet sięgając do ziemi malborskiej[11].
Przytaczany autor określając zasięgi dla każdej z wymienianych przez siebie podstref opierać się miał na informacjach zawartych w „Atlasie Kultury Ludowej w Polsce” autorstwa Kazimierza Moszyńskiego.
Jeszcze inny podział zakłada klasyfikację obszarów Wielkopolski na pięć wcześniej subregionów, tj. : zachodni, północny, środkowy (centralny), południowy i wschodni. Na podziale tym opierał się chociażby Z. Sobierajski dokonując klasyfikacji lingwistycznej gwar wielkopolskich[12]. Trzeba jednak mieć na uwadze, że podział Wielkopolski na pięć subregionów jest znacznie późniejszy, niż przyjęty przez nas historyczny podział dzielący Wielkopolskę jedynie na dwie części: Wschodnią i Zachodnią. Przyznajemy, że czasem zdarza się nam nawiązać do pięcioczęściowego podziału regionu cytując, bądź powołując się bezpośrednio na pracę konkretnego autora. Jednak staramy się czynić to rzadko.
Zdarza się też, że w granicach któregoś ze wspomnianych subregionów wymienia się tereny nienależące pierwotnie do ziem wielkopolskich, a które zostały dołączone do nich dopiero w okresie rozbiorów.
Wpływy zaborowych podziałów, które ukształtowały specyfikę regionu.
Źródło:
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
Rozbiory miały znaczenie w kształtowaniu się znaczących różnic pomiędzy obszarami Wielkopolski Zachodniej oraz Wschodniej. Trzeba nam także tutaj zaznaczyć, że znaczna część tej drugiej, w czasach rozbiorów znalazła się w granicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Stąd też zdarza się autorom przedstawiać historyczne wschodniowielkopolskie powiaty jako te należące do Wielkopolski Zachodniej. Wówczas pod pojęciem Wielkopolski Wschodniej rozumiane są obszary podlegające w przeszłości zaborowi rosyjskiemu.
Mimo wielu lat, jakie upłynęły od odzyskania przez Polskę niepodległości oraz od zjednoczenia Wielkopolski, ślady zaborowych podziałów wciąż pozostają obecne w mentalności ówczesnych Wielkopolan. Doświadczyłam tego nie raz w trakcie prowadzonych przez siebie badań terenowych. Potomkowie osób zamieszkujących niegdysiejsze obszary Wielkiego Księstwa Poznańskiego, chętnie określają siebie mianem „Poznaniaków” i w swym mniemaniu czują się lepsi od „Królewiaków”. Sytuacje takie mają miejsce nawet wówczas, gdy osoby te zamieszkują historyczne ziemie Wielkopolski Wschodniej, a granica zaborowych podziałów przebiegała zaledwie za przysłowiową miedzą.
Naszym zadaniem nie jest jednak rozstrzyganie: „kto był lepszy?”. Czy był to mieszkaniec Poznańskiego, czy też „Kongresówki”. W tym miejscu chcę skupić się na wyszczególnieniu podstawowych zauważalnych różnic występujących pomiędzy obydwoma omawianymi zaborami.
W pierwszej kolejności nasuwa się tutaj podejście zaborców do ludności polskiej zamieszkującej okupowane tereny. Rusyfikacja dotykała przede wszystkim struktury administracyjno-gospodarczej i nie wywierała silnego wpływu na struktury etniczne. To właśnie w zaborze rosyjskim społeczności wiejskie zachowały charakter wybitnie polski.
Tymczasem germanizacja miała na celu zniemczenie ludności polskiej pod względem kulturowym i etnicznym. I właśnie w przypadku zaboru pruskiego mówić możemy o zjawisku tzw. „wtórnego tradycjonalizmu”. Stanowił on odpowiedź na zapoczątkowaną w latach przez Otto von Bismarcka „walkę o kulturę” (kulturkampf).
Skierowana początkowo przeciwko klerowi katolickiemu, szybko przekształciła się w walkę z polskością zarówno w sferze administracyjnej, jak i kulturalnej. Jak pisze R. Tomicki, „obiektywne następstwa kulturkampfu były zapewne odmienne od przewidywanych. Zamiast intensyfikacji procesów asymilacji językowo-kulturowej społeczności polskich do dominującego [lecz tylko ekonomicznie z uwagi na interwencjonizm państwowy, a nie demograficzne – przyp. autora] społeczeństwa niemieckiego, uległy one załamaniu. Przyspieszony został rozwój ponadlokalnej świadomości wśród ludności wiejskiej, ciążącej automatycznie (ze względu na ważne składniki tradycji lokalnej – wyznanie i język ku identyfikacji z ludnością polską”. Właśnie rozwój ponadlokalnej świadomości stanowił początek tworzenia się więzi regionalnej[13].
Silna aktywność społeczna przeciwstawiała się pruskiemu uciskowi, czego dowodem był chociażby rozwój systemu oświatowo-kulturalnego jako czynnika narodowo-wychowawczego. Doskonały przykład tego stanowić może działalność funkcjonujących wówczas kółek rolniczych.
Mimo to pamiętać trzeba, iż osadnictwo niemieckie na tamtych obszarach było zjawiskiem powszechnym zarówno w miastach jak i wsiach. W odniesieniu do Wielkopolski Wschodniej zaobserwować można na przykładzie północnych powiatów znajdujących się na obszarach Krajny oraz Pałuk, gdzie nieraz całe wsie oraz miasta zamieszkałe były przez niemieckich obywateli (przynajmniej w znaczącej ich większości). Sam Oskar Kolberg opisując wybrane obszary Krajny zawracał uwagę na zanik tradycyjnych dla polskiej kultury ludowej elementów, takich jak chociażby odświętny strój.
Źródło:
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
W porównaniu do zaboru rosyjskiego, tereny znajdujące się w granicach Wielkiego Księstwa Poznańskiego jawią się jako zamożniejsze, bardziej uprzemysłowione i rozwijające się. Najznamienitszy tego przykład stanowi fakt wprowadzenia w życie reformy uwłaszczeniowej, która w Królestwie Kongresowym miała miejsce znacznie później niż w zaborze pruskim.
Tym co było charakterystyczne dla wsi znajdujących się w granicach zaboru rosyjskiego to, to że dominowała tam własność ziemska, gospodarstwa chłopskie posiadały charakter średnio i mało rolnych, jak i karłowatych. Pod względem osadnictwa wiele wsi zmieniło swój charakter na rzędówki liniowe, których rozmieszczenie można zobrazować jako nieliczne, nieduże wyspy. Odbywające się w granicach tego zaboru jarmarki miały charakter przeważnie lokalny, odbywały się bowiem w małych miasteczkach i dużych wsiach.
Tymczasem na obszarach byłego zaboru pruskiego wiele wsi zachowało swój pierwotny charakter, nawiązujący do osadnictwa z okresu średniowiecza. Dominowały wsie o charakterze folwarcznym. Tutaj jarmarki odbywały się w dużych ośrodkach miejskich i posiadały większy zasięg, aniżeli w Królestwie Kongresowym.
Różnice wynikające z zaborowych podziałów uwidoczniają się także zarówno w materialnej jak i duchowej kulturze społeczności wiejskich. Co już zostało zasygnalizowane – na obszarach silnie zgermanizowanych zanikł wcześniejszy tradycyjny stój chłopski. Także w gwarach występujących na obszarach należących niegdyś do dawnego Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyszczególnić możemy spore naleciałości z języka niemieckiego. Podobnie rzecz się miała z zapożyczaniem przez lokalne społeczności niektórych zwyczajów, zaczerpniętych od osadników niemieckich ( np. krajeński adwentowy „kozi czwartek”).
Pod względem folkloru muzycznego na obszarach określanych przez badaczy jako zachodnia Wielkopolska (głównie okolice Zbąszynia i Wolsztyna) charakterystycznym instrumentem pozostawał kozioł. W części południowej Wielkopolski dominowały kapele, w których wiodącymi instrumentami były dudy oraz skrzypce. Tymczasem na pozostałych obszarach uwzględnia się występowanie instrumentów takich jak: basy, skrzypce, bębny i bębenki (te ostatnie charakteryzować miały obszary peryferyjne).
W architekturze Wielkiego Księstwa Poznańskiego (poza osadniczymi wyjątkami) dominowały budynki ceglane, bądź o konstrukcji szkieletowej. Fakt ten uwarunkowany był nie tylko zapożyczeniem kulturowym od osadników niemieckich, ale także wejściem w życie przepisów przeciwpożarowych. Tymczasem na obszarze zaboru rosyjskiego dominowało tradycyjne budownictwo drewniane o zrębowej konstrukcji ścian typu „na jaskółczy” / „rybi ogon”.
Powyżej przedstawiłam jedynie kilka wybranych aspektów, na przykładzie których uwidaczniały się różnice w kulturze oraz poziomie życia dwóch przeciwstawnych sobie zaborów. Omówiłam je w tym miejscu dość pobieżnie, jednak tematy te zostały już dokładniej przedstawione przeze mnie w treści opublikowanych na naszej stronie artykułów. Niektóre z nich zostały opublikowane na stronie Wielkopolska Historycznie, w ramach nawiązanej przez nas współpracy.
Mniejszości narodowe i etniczne zamieszkujące obszar historycznej Wielkopolski Wschodniej.
Źródło:
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
W niniejszym podrozdziale skupimy się na wymieniu grup narodowościowych oraz etnicznych, zamieszkujących w przeszłości obszar wyłącznie Wielkopolski Wschodniej. Ich sąsiedztwo w mniejszym, bądź większym stopniu wpływało na dawne społeczeństwo i kulturę – co zostało zasygnalizowane w poprzednim podrozdziale.
Znaczącą rolę w przemianach społecznych omawianej części regionu odegrały ruchy migracyjne, a także kolonizacyjne. Historii i charakterystyce osadnictwa na obszarach Wielkopolski Wschodniej poświęciliśmy osobne opracowania, połączone z tematyką budownictwa tradycyjnego poszczególnych części regionu. Czytelnicy znaleźć mogą je w dziale „Kultura Materialna”. W tym miejscu ku woli przypomnienia napomkniemy sobie o nich jedynie, bądź dodamy wątki, które nie były wcześniej przez nas poruszane.
Przemieszania ludności następowały już w okresie średniowiecza. Bardzo często przybierały one charakter osadzania brańców wojennych na przeznaczonych ku temu obszarach. Niektóre nazwy wsi oraz miejscowości wskazują na fakt osadnictwa celowo sprowadzonych w to miejsce osadników, bądź niewolnych, jak np. w przypadku wsi Węgry koło Skalmierzyc. Przypuszcza się, że obcy osadnicy zostali sprowadzeni w te okolice za panowania Bolesława Krzywoustego, bądź jeszcze wcześniej. Osadzanie niewolnych na obszarach centrum dawnego osadnictwa mogło mieć na celu zagospodarowanie dawnego osadnictwa (zagospodarowanie wtórne) [14].
Ciekawostkę w tym miejscu może stanowić fakt, że w wyniku najazdu Brzetysława w 1038/1039 r. mieszkańcy wielkopolskiego Giecza przesiedleni zostali do Czech. Poddali się oni bez wojskom czeskim bez oporu. Po porzuceniu starego grodu zamieszkali w miejscowości zwanej odtąd Hedčany, od czeskiej nazwy Giecza – Hedeč. Dziś jest to część miasta Kožlany niedaleko Pilzna. Tego rodzaju przesiedlenia ludności były wtedy normą. Była ona najbardziej wartościowym łupem wojennym.[15]
W kontekście, o którym tutaj piszemy warto zwrócić uwagę na wsie o nazwie „Kaliszany”, bądź miejscowości w inny sposób nawiązujące swą nazwą do Kalisza. Jedna ze wspomnianych wsi występuje na północnym skraju Wielkopolski, tuż pod Żoniem, grodem broniącym obszaru Pałuk od zachodni-północnych puszcz pogranicznych, który w okresie rozbicia dzielnicowego stanie się grodem kasztelańskim. Była to wieś książęca, która dopiero w początkach drugiej połowy XVIII w. dostanie się w ręce cystersów z Łekna. Inna wieś o tejże nazwie położona jest nad Wisłą, koło Piotrawina, i niewątpliwie pierwotnie stanowiła własność książęcą. Etymologiczno-semantyczna treść nazwy „Kaliszany” wskazuje, że mamy tu do czynienia z ludźmi przesiedlonymi z Kaliskiego lub samego Kalisza. (…) Był to zabieg o wyraźnych celach politycznych, osłabiających siłę podbijanego organizmu, umożliwiający rozerwanie jego spoistości, także przez przekazywane zagospodarowanych terenów swoim wojom[16].
Znaczną rolę w historii wielkopolskiego osadnictwa, dotyczącego również części Wschodniej regionu było osadnictwo olęderskie z przełomu XVII-XVIII. Dotyczyło ono przede wszystkim obszarów: nadwarciańskich oraz nadnoteckich, a także centralnych i wschodnich powiatów wielkopolskich (m.in. okolice Pyzdr i Środy Wlkp.). Sprowadzeni w te strony osadnicy pochodzili przede wszystkim z terenów Holandii (stąd nazwa tego typu osadnictwa). Z czasem jednak Olędrami zaczęto nazywać także osadników przybyłych z innych terenów, jak chociażby Niemiec. Zamieszkiwali oni tereny podmokłe, lesiste.
Kolejny etap historii osadnictwa wiązał się z okresem zaborów. W pierwszej kolejności wspomnieć należy o kolonizacji fryderycjańskiej (1772-1786). Obejmowała ona swoim zasięgiem: pas nadnotecki, a także powiaty północno-wschodnie.
Dalsze procesy osadnicze zachodzące w obrębie obszaru Prus Południowych (1793-1806) dotyczyły powstania ok. 50 osad na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Druga faza tej kolonizacji miała miejsce począwszy od roku 1815 i liczona jest do czasu wybuchu I wojny światowej. Obejmowała swym zasięgiem cały obszar Poznańskiego. Osadnicy pochodzili przede wszystkim z obszarów niemieckich landów, choć zdarzały się także rodziny pochodzące z Czech.
W drugiej połowie XIX wieku znaczącą rolę odegrały także migracje ludności pochodzenia polskiego. Robotnicy z Wielkopolski zwabieni lepszymi zarobkami udawali się do sezonowych prac w rolnictwie w kierunku zachodnim, a na ich miejsce pojawiali się gorzej opłacani robotnicy z pozostałych zaborów (…). Migracje sezonowe odegrały niepoślednią rolę w procesie zmian kulturowych dokonujących się szczególnie w środowiskach macierzystych migrantów. Szczególnych przykładów dostarczyły materiały pamiętnikarskie, wiele przykładów czerpanych z autopsji znaleźć można w literaturze pięknej. Stanowiły jednak także czynnik stymulujący rozwój świadomości swojego pochodzenia na zasadzie porównań dokonywanych w nowym środowisku oraz miejscu zamieszkania. Wpływały również na wzrost więzi z środowiskiem i regionem oraz poczucie więzi między Polakami oddzielonymi kordonami granicznymi[17].
Efektem opisywanych czynników historycznych oraz zjawisk społecznych było to, że obszar Wielkopolski Wschodniej zamieszkiwany był przez najróżniejsze mniejszości narodowe i etniczne. Wśród najważniejszych z nich, będących obcego pochodzenia wymienić należy: Niemców, Holendrów, Żydów, Cyganów, Czechów, a także ludność prawosławną różnej narodowości.
Pod dużym znakiem zapytania należy postawić obecność na tych obszarach społeczności tatarskiej. Przynajmniej w odniesieniu do obszarów, o których wspominać miał Ludwik Gomolec[18]. Wg przytaczanego autora w Sulmierzycach i ich okolicznościach zamieszkiwać miała spora grupa przedstawicieli tej narodowości. Wzmianki o nich miały pojawiać się także w okolicach wsi Topola Wielka w pow. ostrowskim.
L. Gomolec sugerował, jakoby obecność sulmierzyckich Tatarów miała być wynikiem XVII – XVIII osadnictwa, którego przedstawiciele mieli przybyć na te tereny z obszarów Litwy oraz Rusi. Ich potomkowie mieli rzekomo zamieszkiwać miasto, jak i jego okolice przynajmniej do lat 60. XX w. Na dzień dzisiejszy nie udało nam się potwierdzić tych, ani pozostałych informacji na temat tej społeczności, o których w swej pracy wspominał L. Gomolec. Odbyliśmy w tym celu rozmowę z pracownicą muzeum w Sulmierzycach, jednak w jej trakcie dowiedzieliśmy się, iż obecność Tatarów w tamtych okolicach uchodzi jedynie za miejscową legendę, na którą nie ma potwierdzenia.
Jeśli ktoś z czytelników dysponuje innymi informacjami, oraz dowodami mogącymi potwierdzić ten wątek, bardzo prosimy o kontakt.
Źródło:
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
Zupełnie inną grupę stanowią mniejszości etniczne polskiego pochodzenia. Na pierwsze miejsce wyłaniają nam się społeczności zamieszkujące obszary Pałuk (Pałuczanie) oraz Krajny (Krajniacy). Pamiętać przy tym należy także o podziale etnograficznym wspomnianych obszarów na tereny Krajny Nakielskiej oraz Złotowskiej.
W czasie zaborów Krajna została podzielona między granice terytorialne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, oraz państwa pruskiego. Po I wojnie światowej udało się Polsce odzyskać część utraconych terenów, z wyjątkiem rubieży zachodnich, które wciąż pozostawały w obrębie państwa pruskiego. Skutek tego stanu rzeczy jest widoczny we współczesnym podziale administracyjnym, gdy pow. sępoleński oraz pow. nakielski znajdują się w woj. kujawsko-pomorskim.
Przez wzgląd na sąsiedztwo ze Śląskiem, na obszarach pogranicza z nim będzie mowa o osadnictwie śląskim występujących na ternach wielkopolskich. Przytaczany przeze mnie wcześniej Ludwik Gomolec sugerować miał także, że wśród mieszkańców pogranicza śląsko-wielkopolskiego w pow. kępińskim, wyróżniać się miały dwie grupy etniczne nazywane: Ślęzanami i Polanami[19]. Charakteryzować miał ich m.in. mazurzący dialekt. O cesze tej w odniesieniu do niektórych osadników z okolic Kępna wspominać miała także Jadwiga Szeptycka z Szembeków. Nazywała ich w swej publikacji „Mazurami”[20].
Natomiast na obszarach graniczących z Kujawami, jak chociażby w pow. konińskim, zdarzają się wsie oraz miejscowości zamieszkałe przez grupę etniczną, jaką stanowią Borowiacy Kujawscy.
Do mniej znanych grup etnicznych naszego regionu należą Taśtacy (Tośtacy, Taśtoki, Tośtoki, Tażdoki). Obszary zamieszkiwane przez przedstawicieli tej grupy położone były wzdłuż Warty, od Granicy Królestwa Kongresowego w kierunku Nowego Miasta nad Wartą.
Geneza nazwy Tośtok może pochodzić od charakterystycznego dla tych okolic zawołania na konia (taś-ta, taś-ta) lub przezwiska nadanego mieszkańcom tych wsi przez okoliczną ludność. Nazwą Tażdok, Tośtak określano bowiem ubogich wieśniaków zamieszkujących tereny nieurodzajne – piaski, błota, mokradła, łąki nadrzeczne.
Mieszkańcy tych okolic zachowali do dziś poczucie odrębności, potwierdzane ciągle używaną nazwą swojej grupy. Stare tradycje pielęgnowane są przez zespoły ludowe prezentujące folklor tych okolic. W niektórych wioskach przetrwały umiejętności szycia i haftowania białych, tiulowych czepków – kobiecych nakryć głowy[21].
Za „sąsiadów” Taśtaków uchodzić miała inna polska grupa etniczna zwana Porzeczanami. Zamieszkiwać mieli lewy brzeg Warty na jej południowym pobrzeżu, dokładniej od ujścia Prosny, aż po ujście Lutyni. Porzeczanie byli wzmiankowani głównie przez XIX-wiecznych etnografów, późniejsze publikacje z drugiej połowy XX w. wskazują, iż grupa ta całkowicie już wówczas zanikła.
Andrzej Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
Szkic dziejów Wielkopolski Wschodniej.
Źródło:
Ludwik Gomolec, Wielkopolska – zarys geograficzno-historyczny, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.
Na wstępie tej części opracowania trzeba zaznaczyć, że szczególną uwagę poświęcimy w tym miejscu okresowi średniowiecza, a dokładniej rozbicia dzielnicowego, gdyż to właśnie wówczas kształtowały się historyczne granice Wielkopolski Wschodniej, na które się powołujemy.
Dlaczego to właśnie Wielkopolska uznawana jest za kolebkę Państwa Polskiego? Wg W. Semkowicza: Stara Polska wyprzedziła niewątpliwie w rozwoju gospodarczym swą młodszą siostrzycę [Małopolskę], do czego przyczyniła się nie tylko wczesność rozwoju politycznego, ale też w dużej mierze warunki geograficzne. W wyżynnej Małopolsce mnogość lasów wymagała długiej , ciężkiej pracy trzebienia, podczas gdy w niżowej i jeziornej Wielkopolsce obfitość pól i żyznych łąk przyspieszyła rozwój intensywnej gospodarki i w ślad za tym proces rozkładu własności ziemskiej[22]. Do wyżej wymienionych czynników wpływających na przewagę i rozwój Wielkopolski dodać należy także gęstość pierwotnego zaludnienia (rozmieszczenia grodzisk)[23]. Do najważniejszych grodów z czasów początków państwowości polskiej należą: Gniezno, Kruszwica (na Kujawach), Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz[24]… a także Kalisz.
Podstawę do uznawania Kalisza za najstarsze miasto znajdujące się na obszarze Polski stanowią wzmianki Klaudiusza Ptolemeusza, w których wspominał on o miejscowości o nazwie zbliżonej do nazwy obecnego miasta – Kalisii. Zbieżność obydwu nazw oraz podana przez starożytnego lokalizacja miejscowości, dała początek wielu interpretacjom oraz sporom dzielących naukowców podejmujących się analizy tego tematu. Bez względu na to jak wielu zwolenników oraz przeciwników posiada ta teoria, faktem jest, że właśnie w okolicach współczesnego Kalisza przebiegał odcinek starożytnego Szlaku Bursztynowego. Dowód na to stanowią artefakty odnalezione w trakcie przeprowadzanych w tych okolicach wykopalisk archeologicznych. Zatem, nawet jeśli nie należy utożsamiać ptolemeuszowskiej „Kalisii” z położeniem obecnego Kalisza, to i tak jego okolice posiadały w starożytności duże znaczenie.
Kolejny punkt sporny dzielący naukowców, to ustalenie, który z grodów wielkopolskich miał posiadać największe znaczenie w czasach kształtowania się państwowości polskiej.
Według pierwszej z przyjmowanych współcześnie teorii: prawdopodobnie to Giecz stał się punktem wyjścia do powstania państwa Piastów. Archeolodzy i historycy z Poznania (m. in. Zofia Kurnatowska), twierdzą, że Giecz jest jedynym przykładem grodu centralnego monarchii piastowskiej o poświadczonej archeologicznie tradycji sięgającej okresu przedpaństwowego, oraz że u podstaw decyzji pierwszych Piastów o utrzymaniu i rozbudowie grodu leżały pobudki nie tylko strategiczne, ale także silna więź łącząca dynastię z tym miejscem, będącym być może jej siedzibą rodową. W drugiej połowie X wieku rozpoczęła się budowa w południowej partii grodu palatium książęcego z kaplicą pałacową. Zarys fundamentów budowli, wykazuje duże podobieństwo do reliktów palatium na Ostrowie Lednickim. Jednak inwestycję w Gieczu z trudnych do ustalenia przyczyn przerwano już na poziomie fundamentów, o czym świadczy brak śladów destrukcji naziemnych elementów konstrukcyjnych. Można przypuszczać, że wynikało to z przeniesienia głównego ośrodka państwa Piastów do Gniezna[25].
Druga teoria, której głównym propagatorem jest prof. Andrzej Buko opiera się na fakcie, iż nie tylko Giecz, ale także i kaliski gród na Zawodziu (datowany na ok. 870 rok) przetrwał wojenną zawieruchę poprzedzającą powstanie państwa polskiego. Co więcej, tuż po dojściu piastowskiej dynastii do władzy był on systematycznie rozbudowywany, a w promieniu 30 km od niego powstało, aż 24 mniejszych grodów pełniących zapewne funkcje strażnicze. Co najmniej jeden z nich pochodził jeszcze z czasów plemiennych. Na tej podstawie prof. Buko wysnuł teorię, iż okolice te posiadały duże znaczenie dla pierwszych władców Polski i być może właśnie okolice Kalisza należy uznawać za kolebkę dynastii Piastów[26].
Ponadto w 2002 roku w kaliskiej dzielnicy Wydarte odkryto pozostałości grodziska, którego drewniane fortyfikacje są datowane metodą C14 na VII-VIII w., co oznacza, że jest to najstarszy obecnie znany gród słowiański w Wielkopolsce. Ponadto, samo istnienie dwóch dużych grodów w tak bliskim sąsiedztwie to fenomen na skalę ogólnopolską. To zadziwiające odkrycie zostało przemilczane w mediach[27].
Argumentem, który przemawiałby na niekorzyść teorii o „kaliskim rodowodzie” jest fakt, iż jak dotąd w żadnym z grodzisk w okolicach Kalisza nie udało się natrafić na ślad palatium – czyli siedziby księcia przeznaczonej wyznaczonej na czas jego pobytu w okolicy[28]. Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się, czy mogło ono znajdować się na terenie Zawodzia, którego znaczny obszar nie został przebadany. Obecnie jest to w dużej części niemożliwe, przez wzgląd na powstanie w tamtym miejscu i rozrastanie się osiedla domków jednorodzinnych.
Ponadto wg teorii Lubomira Czupkiewicza Kalisz, a dokładniej znajdujące się w jego okolicy grody przynależały do konkurencyjnego dynastii piastowskiej plemienia Goplanów / Glapianów/Glopeani i sprzymierzonych z nimi grodami. Wcześniej dopatrywano się pochodzenia tego plemienia z okolic jeziora Gopło, jednak późniejsze ustalenia m. in. Zofii Kurnatowskiej dowodzić miały do powstania hipotezy, jakoby Goplanie zamieszkiwać mieli w dorzeczu górnej Warty i Prosny, którego centralnym ośrodkiem był Kalisz. Zachowały się tam unikalne w skali całej Polski nazwy miejscowości: Glapiniec k. Kalisza, Glapiniec k. Sieradza, Glapiniec k. Ostrowa Wielkopolskiego czy Glapiniec k. Pleszewa[29].
Trzeba jednak mieć na uwadze to, że opisywana przez Czupkiewicza teoria nie jest oficjalnie uznawana w kręgach naukowych. My zaś zdecydowaliśmy się odnotować ją jedynie z kronikarskiego obowiązku.
Źródło:
Ludwik Gomolec, Wielkopolska – zarys geograficzno-historyczny, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.
Pierwotnie nazwą „Polanie” określano mieszkańców pól, równin i pastwisk. Od tego określenia pochodzą nazwy „Polska” (po łacinie Polonia) i Wielkopolska. Z początkiem XII wieku terminem „Polonia” – „Polska” określano całość państwa polskiego, a z biegiem czasu nazwy te rozciągnięto i na inne zimie przyłączone do państwa Polan. W ciągu wieku XIII utrwaliło się określenie „Polonia Maior” jako nazwa ziemi nadwarciańskiej, używanej w senesie „Stara Polska”. Dopiero w roku 1339 arcybiskup gnieźnieński w akcie oskarżenia przeciwko zakonowi krzyżackiemu użył nieco odmiennego terminu łacińskiego, mianowicie „Magna Polonia”, co oznaczało „Wielka Polska”, czyli „Wielkopolska”. Od wieku XV ta ostatnia nazwa ustaliła się i była w powszechnym użyciu na określenie dawnej kolebki państwa polskiego[30].
W okresie wczesnopiastowskim Wielkopolska dzieliła się pod względem administracyjnym na opola i kasztelanie[31]. Pierwszy typ jednostki odpowiadał dawnemu osadnictwu rodowemu i pełnił funkcje administracyjno-gospodarczą oraz policyjną[32].
Tymczasem drugi typ jednostki – kasztelania, pełniła funkcję sądowo-wojskową, a w jej skład wchodziło pierwotnie kilka opoli. Najstarsze kasztelanie w regionie znajdowały się w: Gnieźnie, Poznaniu, Kaliszu, Śremie, Gieczu, Lądzie, Łeknie i Rudzie (na Ziemi Wieluńskiej)[33].
W okresie rozbicia dzielnicowego Wielkopolska została rozbita na dwie części: Zachodnią (dzielnica poznańska), oraz Wschodnią (gnieźnieńsko-kaliską)[34]. Dopiero po zjednoczeniu kraju wprowadzono podział administracyjny opierający się na jednostkach: województwa oraz powiatów. Powiaty obejmowały nieraz taki sam obszar, jak niegdyś najstarsze kasztelanie[35]. W czasach późniejszych nastąpiła zmiana w zasięgu terytorialnym województwa kaliskiego, gdyż odłączono od niego ziemię wieluńską, przydzielając ją do sąsiedniego województwa sieradzkiego [ok. 1420 roku - przyp. autorki] [36]. Ten podział administracyjny w Wielkopolsce utrzymał się do roku 1768. Utworzono wtedy trzecie województwo – gnieźnieńskie[37].
Z czasem granice regionu poczęły rozszerzać się jeszcze bardziej o obszary Pałuk, Krajny, a także Ziemi Wieluńskiej. Krajna została przyłączona do terytoriów Wielkopolski przez Bolesława Krzywoustego w XII w.
Podzielenie w 1138 roku przez Bolesława Krzywoustego ziem między swoich synów wraz z wydzieleniem tak zwanej wówczas Ziemi Senioralnej. W jej skład bowiem wchodziła między innymi Ziemia Kaliska i inne części wschodniej Wielkopolski, W tym Ziemia Gnieźnieńska. Kiedy najstarszy Władysław obejmował z woli ojca Śląsk i Ziemię Senioralną, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze, to trzeci z kolei starszeństwa syn Mieszko III, zwany później Starym, otrzymał Wielkopolskę. Posługiwał się on tytułem książę wielkopolski i krakowski, jako że był taki czas, że i on też miał dzielnicę senioralną, zwaną też princypacką, bowiem senior miał być też princepsem[38].
Mieszko Stary podzielił posiadane przez siebie ziemię pomiędzy swoich synów. Tymczasem zasada senioratu została złamana najeździe w Łęczycy w roku 1180, gdzie w zamian za nadanie przywilejów duchowieństwu, princepsem został nie najstarszy, ale najmłodszy syn Bolesława III, Kazimierz Sprawiedliwy. Sześć lat później, według G. Labudy około 10 lat potem, Kalisz został przekazany Mieszkowi Młodszemu i to on nosił tytuł księcia kaliskiego. Trudno dociec, jakie to było ściśle terytorium, oprócz zapewne Kalisza i jego szeroko rozumianych przyległości. W roku 1193 po jego śmierci, ziemia kaliska przeszła w ręce Odona, ale już rok później, po śmierci z kolei Odona, powróciła we władanie Mieszka III. W latach następnych Kalisz przynależny był różnym właścicielom a okresowo był nawet w latach 1208-1218 stolica państwa piastowskiego pod rządami syna Odona, Władysława Odonica. (…) Spór o Kalisz między Piastami wielkopolskimi, śląskimi, a nawet i opolskimi trwał , aż po rok 1243, kiedy definitywnie Kalisz przypadł władcom Wielkopolski[39].
Synami Odonica byli książęta: Przemysław I (ks. poznański), oraz Bolesław Pobożny (ks. kaliski i gnieźnieński), który to przyłączył w poczet ziem Wielkopolski Wschodniej Ziemię Wieluńską. W trakcie kolejnych pokoleń Kalisz zmieniał swoich właścicieli, przechodząc z rąk do rąk pod władanie kolejnych władców. Dopiero dzięki Władysławowi Łokietkowi stał się on częścią ziem państwa polskiego od roku 1314, aż do czasu II rozbioru Polski z 1793 r.
Źródło: internet.
Warto poświęcić odrębną uwagę czynnikom historycznym pozwalającym nam uznawać obszary Ziemi Wieluńskiej za tereny przynależące do Wielkopolski Wschodniej. Jej przynależność do opisywanego regionu bywa kwestionowana przez historyków, którzy starają się podkreślać jej silne związki z Ziemią Sieradzką. Wynika to z faktu, iż w późniejszym od opisywanego w tym miejscu okresie, Ziemia Wieluńska została przyłączona do utworzonego województwa sieradzkiego. Następnie pozostawała w nim przez długi okres czasu. W okresie rozbiorów zarówno Sieradzkie, jak i Wieluńskie zostało włączone w obręb Guberni Kaliskiej. Sprawiło to, że Ziemia Wieluńska na powrót stała się częścią Wielkopolski Wschodniej. Współczesne nam podziały administracyjne dzielą jej terytoria pomiędzy kilka województw: wielkopolskiego, opolskiego, śląskiego, łódzkiego.
Dlaczego należy ją zatem uznawać za część Wielkopolski Wschodniej? Zdaniem nas, publicystów i autorów niniejszego portalu, Ziemia Wieluńska stanowi część omawianego regionu z przytaczanych przez nas w tym opracowaniu względów:
- Ziemia Wieluńska (Velumensis Terra) została utworzona w miejsce należącej do Wielkopolski kasztelanii rudzkiej;
- fakt przyłączenia jej do regionu przez Bolesława Pobożnego, późniejsze włączenie jej do Guberni Kaliskiej,
- a także fakt iż obecnie część jej powiatów administracyjnie wciąż pozostaje w granicach woj. wielkopolskiego.
-Źródła historyczne jak i etnograficzne wspominają i opisują jej obszary (w całości bądź częściowo) w kontekście regionu Wielkopolski. Jest ona uwzględniana na mapie Wielkopolski epoki piastowskiej, którą zamieszczaliśmy już w trakcie tego opracowania ( z zaznaczeniem granic przynależności powiatów do obszaru Wielkopolski).
Poniżej publikujemy cytat dokładniej opisujący fakt włączenia Ziemi Wieluńskiej w poczet ziem Wielkopolski Wschodniej, a także dzieje jej późniejszej przynależności:
W dobie wczesnopiastowskiej lesiste okolice Borowna stanowiły strefę graniczną kasztelani krakowskiej i sieradzkiej. Gdy Państwo Polskie rozpadło się na dzielnice, opisywane terytorium ostatecznie dostało się w zasięg władzy Piasta z linii wielkopolskiej, księcia Bolesława Pobożnego, który zawładnął ziemią rudzką, później określaną jako ziemia wieluńska. Decydujące fakty zapadły więc w połowie XIII stulecia, gdy piastowscy książęta zaciekle walczyli o władzę nad ziemiami stanowiącymi pogranicze ich dzielnic. Wówczas do ziemi rudzkiej przyłączony został cypel terytorium wcinający się między ziemię krakowską i ziemię sieradzką - od Lubojny na zachodzie, po Kłomnice na wschodzie, i od Kościelca na południu, po Kruszynę na północy.
Po zjednoczeniu Państwa Polskiego - i przeminięciu przejściowej władzy w tej części kraju księcia opolskiego Władysława - ziemia wieluńska pozostała w dawnych granicach, przy swej tradycyjnej nazwie. Tymczasem dawne dzielnice krakowską i sieradzką od XV wieku nazywano już województwami. W późnym średniowieczu obszar ziemi wieluńskiej wprawdzie przyłączono do województwa sieradzkiego, ale do końca I Rzeczypospolitej zachowała ona pewną autonomię i odrębność administracyjną[40].
Źródło:
Ludwik Gomolec, Wielkopolska – zarys geograficzno-historyczny, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.
Kolejne podziały obszarów Wielkopolski pozostają bezpośrednio związane z okresem rozbiorów Polski. W 1793 r. utworzono prowincję Prus Południowych, obejmujące swym zasięgiem wszystkie trzy wspomniane wcześniej województwa wielkopolskie, ale i również pozostałe terytoria Polski usytuowane na wschód od nich. Wyznaczono wówczas trzy departamenty: warszawski, poznański i kaliski. W skład ostatniego z nich wchodziły następujące powiaty: częstochowski, kaliski, koniński, odolanowski, ostrzeszowski, piotrkowski, radomszczański, sieradzki, szadkowski, warciański i wieluński.
Następnie, z ziem zabranych Polsce w latach 1793-1795 utworzono Księstwo Warszawskie (1807-1815). Departament kaliski składał się wówczas z 13 powiatów. Prócz wcześniej wymienionych dodać należy również powiaty: pilski i lelowski (ostatecznie odłączony w 1810 roku).
Kolejny rozdział w historii regionu nastąpił w roku 1815, kiedy to na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, dokonano podziału ziem wielkopolskich pomiędzy dwa zabory. Granicę pomiędzy nimi wyznaczono wzdłuż rzeki Prosny. Na części ziem wielkopolskich zostało utworzone Wielkie Księstwo Poznańskie. Obejmowało one swym zasięgiem obszary: Wielkopolski Zachodniej, Kujaw, oraz znacznej części powiatów opisywanej przez nas Wielkopolski Wschodniej. Natomiast w obręb terytorium Królestwa Polskiego zaliczono następujące interesujące nas obszary powiatów: kaliskiego, tureckiego, kolskiego, konińskiego, słupeckiego, a także Ziemię Sieradzką oraz Wieluńską.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości nie oznaczało ani zjednoczenia Wielkopolski, ani włączenia do granic Polski ziem zaliczanych w czasie zaboru pruskiego do prowincji poznańskiej. Stało się to możliwe dopiero za sprawą wybuchu powstania wielkopolskiego, a także mocy traktatu wersalskiego z 1919 roku. Do nowopowstałego wówczas województwa wielkopolskiego nie należały jednak powiaty: turecki, kolski, koniński oraz kaliski, które przydzielone zostały do województwa łódzkiego. Nie pozostawało to bez znaczenia, bowiem przydział ten odwoływał się do obszaru dawnej guberni kaliskiej. Ostatecznie jednak, wspomniane powiaty dołączono do woj. wielkopolskiego dopiero w roku 1938.
W czasach okupacji niemieckiej ziemie wielkopolskie zaliczały się do obszaru utworzonego przez okupantów „Kraju Warty”. Jego okręgi administracyjne mieściły się w: Kaliszu, Poznaniu oraz Inowrocławiu. Po II wojnie światowej utworzono województwo poznańskie obejmujące swym zasięgiem ziemie pokrywające się z historyczną Wielkopolską, ale także uwzględniające obszar ziem Łęczyckiej oraz Sieradzkiej, a także Lubuskiej – która ostatecznie przepadła w udziale woj. zielonogórskiemu. Późniejszy podział administracyjny obowiązywał w latach1975-1999, opierając się na funkcjonowaniu 49 województw. Współczesne obowiązujący zakłada istnienie zaledwie 16 jednostek administracyjnych tego typu. Nie zawsze jednak pokrywa się on z historycznymi przynależności niektórych obszarów, o których pisaliśmy w toku przedstawionego przez nas opracowania.
[1] A. Brencz, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996, s. 7.
[2] Zob. tamże, s. 30.
[3] Zob. tamże, s. 35.
[4] Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN:
https://sjp.pwn.pl/sjp/subregion;2525092 (stan na dnia 18.01.2022).
[5] A. Brencz, dz. cyt., s. 10.
[6] Tamże, s. 28
[7] Tamże, s. 87.
[8] Zob. L. Gomolec, Wielkopolskie grupy regionalne i lokalne nazwy ludności wiejskiej, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. II, Wydawnictwo Poznańskie, 1964.
Tegoż, Wielkopolska – zarys geograficzno-historyczny, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.
[9] A. Brencz, dz. cyt., s. 87.
[10] A. Szymański, Czynniki i przesłanki warunkujące, że mówienie o regionie Wielkopolski Południowo-Wschodniej jest słuszne, [w:] Nieznane artefakty regionalnego i lokalnego dziedzictwa kulturowego, S. Kowalska (red.), Poznań-Kalisz 2011, s. 193-194.
[11] Zob. A. Brencz, dz. cyt. , s. 89.
[12] Zob. Tamże, s. 101.
[13] Tamże, s. 78-79.
[14] Zob. St. Trawkowski, Geneza regionu kaliskiego, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza, A. Gieysztor i K. Dąbrowski (red.), t. III, Wydawnictwo Poznańskie, Kalisz 1962, s.17.
[15] Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie (Facebook).
[16] St. Trawkowski, dz. cyt., s. 17.
[17] A. Brencz, dz. cyt., s. 74-75.
[18] Zob. L. Gomolec, dz. cyt.
[19] Zob. Tamże.
[20] ZOB. Szeptycka z Szembeków Jadwiga, Przyczynki do etnografii Wielkopolski:
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/121282?id=121282
[21] https://regionwielkopolska.pl/artykuly-kultura-ludowa/tostoki/ (stan na dnia 19.01.2021).
[22] L. Gomolec, Wielkopolska zarys…, s. 19.
[23] Zob. tamże.
[24] Zob. tamże
[25] A. Skarżycka, Prawdy z ziemi WYDARTE:
https://regionwielkopolskawsch.blogspot.com/2017/05/prawdy-z-ziemi-wydarte-czyli-o.html (stan na dnia 20.02.2022).
[26] Zob. tamże.
[27] Tamże.
[28] Zob. Tamże.
[29] Tamże.
[30]L. Gomolec, Wielkopolska zarys….
[31] Tamże, s. 20
[32] Zob. tamże
[33] Zob. tamże.
[34] Zob. tamże.
[35] Tamże, s. 21.
[36] Tamże, s. 20.
[37] Tamże, s. 22.
[38] A. Szymański, dz. cyt., s. 190.
[39] Tamże, s. 191.
[40] https://mykanow.pl/historia/ (stan na dnia 20.02.2022).
Bibliografia.
1. Brencz Andrzej, Wielkopolska jako region etnograficzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1996.
2. Gomolec Ludwik , Wielkopolska – zarys geograficzno-historyczny, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. I, Wydawnictwo Poznańskie, 1960.
3. Gomolec Ludwik , Wielkopolskie grupy regionalne i lokalne nazwy ludności wiejskiej, [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), t. II, Wydawnictwo Poznańskie, 1964.
4. https://regionwielkopolska.pl/artykuly-kultura-ludowa/tostoki/
5. Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN:
https://sjp.pwn.pl/sjp/subregion;2525092
6. Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie (Facebook).
7. Skarżycka Agnieszka, Prawdy z ziemi WYDARTE:
https://regionwielkopolskawsch.blogspot.com/2017/05/prawdy-z-ziemi-wydarte-czyli-o.html
8. Strona internetowa gminy Mykanów:
9. Szeptycka z Szembeków Jadwiga, Przyczynki do etnografii Wielkopolski:
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/121282?id=121282
10. Szymański Andrzej, Czynniki i przesłanki warunkujące, że mówienie o regionie Wielkopolski Południowo-Wschodniej jest słuszne, [w:] Nieznane artefakty regionalnego i lokalnego dziedzictwa kulturowego, S. Kowalska (red.), Poznań-Kalisz 2011.
11. Trawkowski Stanisław, Geneza regionu kaliskiego, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza, A. Gieysztor i K. Dąbrowski (red.), t. III, Wydawnictwo Poznańskie, Kalisz 1962.
