Kontynuując swoją podróż tropami ludowej architektury, dziś zabieramy naszych czytelników na obszar Pałuk. Słowem wstępu będzie trochę o pochodzeniu nazwy tej części regionu, trochę o historii i typach osadnictwa, a w końcu skupimy się na charakterystyce architektury okolicznych wsi.
Pochodzenie nazwy
Etymologia nazwy Pałuki nie jest jednoznaczna. Jedna z hipotez zakłada, iż omawiana część regionu wzięła swoją nazwę od rodu jej niegdysiejszych posiadaczy – zatem posiada charakter patronimiczny. Stare dokumenty z XIV w. wzmiankują imię jednego z owych właścicieli brzmiące: Pałuka, potem pojawiają się wzmianki o trzech braciach, których przy przez wzgląd na noszone przez nich przydomki, Pałukami zwano[1].
Kolejne dwie teorie skupiają się na wyjaśnieniach topograficznych. Pierwsza z nich przypisywać ma omawianej nazwie znaczenia takie jak: „garby”, „pałąki”, „krzywizny” – a nawiązywać ma do pokrytego wzniesieniami ukształtowania terenu, zwłaszcza w okolicach Żnina[2].
Druga teoria odwoływać się ma z kolei do podmokłego charakteru tych obszarów, usytuowanych w okolicach jezior, oraz rzek. Nazwa Pałuki wywodziłaby się więc ze starego rdzenia słowiańskiego: łęg / ług / łuk / łuh — oznaczającego podmokłą trawę lub moczary położone nad zakolem czyli łukiem rzeki albo jeziora(…).Pałuki, północna część dawnej Wielkopolski, między rzekami Wełną a Notecią pierwotnie zapełniona mnóstwem jezior i rzeczek, snujących się między moczarami i ługami, otrzymała stąd nazwę krainy ‘po ługach’, ‘Paługi’, z czasem Pałuki [3].
osadnictwo
We wczesnym średniowieczu osadnictwo na Pałukach (głównie okolice Żnina oraz Kcyni) charakteryzowało się gęstym zaludnieniem, toteż osady posiadały charakter zwarty. Tymczasem na obszarach mniej zaludnionych, się posiadały charakter przysiółków o rozproszonej zabudowie[4]. Wiek XII i XIII to okres planowego ruchu kolonizacyjnego, zdeterminowany głownie wzrostem wielkiej własności ziemskiej, zwany osadnictwem na prawie polskim. W generalnym zarysie ów proces osadniczy polegał na znacznym zmniejszeniu obowiązków i powinności osadników (…).Wsie skupione były wzdłuż krótkiej ulicy lub owalnego placu. Ciągnęły się też szeregiem nad brzegami rzek lub jezior [5].
W późniejszym okresie, na terenach Pałuk poczęli osiedlać się osadnicy niemieccy. Działo się tak za sprawą wielu klasztorów, którzy sprowadzali nowych osadników, dość często pochodzących z terenów Łużyc. Bazę stanowiły licznie zamieszkałe okolice Żnina i Kcyni, skąd ruch kolonizacyjny odbywał się promieniście. Wsie lokowane w XIII i XIV wieku na prawie niemieckim skupiały się przede wszystkim na dawnych obszarach osadniczych, na przykład w okolicach Łekna. Kolonizacja objęła również niektóre obszary leśne (...). W tym też czasie planowe osadnictwo doprowadziło do powstania regularnych wsi o niwowym układzie gruntów, który to typ stanowił olbrzymią większość. Wsie takie charakteryzowały się tym, że z całego areału wydzielano niwę domową przeznaczoną na zabudowę. Areał wyodrębniony pod uprawę dzielono na trzy pola. Wśród wsi o niwowym układzie gruntów przeważały ulicówki i owalnice. Te pierwsze były regularne, o prostych ulicach i regularnych parcelach budowlanych ustawionych po obu stronach drogi. Znacznie mniej było wsi owalnicowych o dużej różnorodności, uwarunkowanej często układem topograficznym terenu. Zabudowania wznoszone były wokół centralnie usytuowanego placu (pow. wągrowiecki). Były też wsie nieduże, pochodzenia średniowiecznego, o nie wykształconych do końca kształtach (okolice Kcyni i Mogilna [6].
Od drugiej połowy XV wieku, aż do XIX w. doszło do kolejnej „rewolucji”, odnoszącej się zarówno do układu zabudowy wsi, jak i sposoby zarządzania nimi. Mowa tutaj o okresie folwarków pańszczyźnianych, kiedy to zaczęły powstawać wsie w charakterze tzw. „ulicówek” – czyli wsi, których zabudowa ciągnęła się wzdłuż wyznaczonej osi.
Wspomnieć należy także o znacznym wpływie osadnictwa niemieckiego, które na przełomie XVII i XVIII w. zapoczątkowało tzw. osadnictwo olęderskie. Początkowo ów ruch osadniczy opierał się na przybywających z terenów Fryzji i Niderlandów, i osiedlających się na terenach Pałuk menonitów, którzy przybywali na te ziemie, uciekając przed prześladowaniami religijnymi. Później „Olędrami” zwano przybyszów z innych krajów, głównie współczesnych Niemiec, którzy podejmowali się trudu zagospodarowania obszarów dużej mierze podmokłych. Ziemia nadawana była w określoną czasowo dzierżawę, następnie zamienianą w dziedziczne posiadanie gruntu za określony czynsz roczny. Osadnictwo na terenach zalewowych, bagnistych pradolinach i na ich krawędziach w konsekwencji osuszanie i melioracja gruntów, przyniosła nowy, nieznany dotąd, kształt wsi rozciągających się luźno wzdłuż drogi — rzędówkę bagienną. W drugiej fazie kolonizacji czynszowej powstały osiedla rozproszone, kolonijne często na wyrębach leśnych[7].
Kolejny etap osadnictwa niemieckiego na tych terenach to okres XVIII – XIX w., zwany kolonizacją fryderycjańską. Istotnym dla niej było zakładanie osobnych wsi, jak i kolonii, czy też tworzenie osad przyfolwarcznych. W układzie wsi wciąż dominował typ „ulicówki”, choć zdarzały się także osady o charakterze rozproszonym[8].
W końcu nadszedł wiek XIX, a wraz z nim przeobrażenia społeczno-gospodarcze, wywołane przez słynną reformę uwłaszczeniową. W związku z komasacją gruntów chłopskich i separacją gruntów folwarcznych nastąpiło przenoszenie zagród na wydzielone działki. Spowodowało to powstanie szeregu nowych kolonii i folwarków. Wokół dotychczas zwartych wsi zaczęły powstawać zagrody rozproszone bezładnie bądź luźno usytuowane szeregowo wzdłuż drogi. Z tego okresu pochodzi też rzędówka liniowa[9].
Z kolei w latach dwudziestolecia międzywojennego doszło do parcelacji wielkich majątków ziemskich, wynikiem czego powstało wiele kolonii opierających się na zasadzie rozproszonych rzędówek, które zwykło się nazywać „poniatówkami”. Kolejnym charakterystycznym dla tego typu osadnictwa elementem, było wprowadzenie do wiejskiej architektury: stylu budynków mieszkalnych o charakterze podcieniowym[10]. Przy uwłaszczeniowej przebudowie, kiedy wszystkie zagrody przenoszono na nowe miejsce, stosowano z poleceń władzy wyłącznie zabudowę szkieletową (reglowkę). Nakazywano oddzielne stawianie każdego z budynków (tak właśnie na Pałukach budowano), wymagano zachowania odpowiedniej odległości między poszczególnymi zabudowaniami[11].
Budownictwo gospodarcze
Charakterystyczną cechą dla zabudowy gospodarskiej z terenów Pałuk jest: osobne usytuowanie względem siebie budynku mieszkalnego, oraz wszelkich innych podlegających jemu, posiadających charakter gospodarczy. Formą typową na Pałukach jest zagroda, w której zabudowania są tak usytuowane, że zewnętrzne ściany stanowią element granicy siedliska[12]. Kształt, który tradycyjnie zwykły posiadać tamtejsze zagrody posiadał kształt prostokąta, bądź kwadratu – obydwie te formy posiadały luźną zabudowę. Budynki inwentarskie (stajnie, obory, chlewy, etc.) z reguły nie były połączone dachem z obiektem mieszkalnym – jedyny wyjątek stanowiły tutaj zabudowania gospodarskie pochodzące z obszaru doliny Noteci[13].
Budynki inwentarskie w swej budowie opierały się na planie prostokąta, bądź kwadratu – zwłaszcza pierwsze z nich wewnątrz były podzielone na pomieszczenia, dla poszczególnych grup zwierząt. Budowle te na ogół wznoszono z cegły surówkowej, bądź „pecy pod topór”. Druga ze wspomnianych metod polegała na budowaniu ścian z dużych foremnych brył odcinanych szpadlem z urobionej gliny zmieszanej z sieczką. „Pece” układane są warstwami i lepione rozrzedzoną gliną[14]. Z rzadka wznoszono tego typu budynki techniką szkieletową, bądź sumikowo-łatkową dodatkowo zawęgłowanyh na narożach na tzw. „rybi ogon” (np. we wsi Grzeczna Panna, pow. nakielski, gmina Szubin)[15].
Stodoły natomiast wznoszono budowane z: gliny, cegły, drewna ( k. wieńcowa węgłowana „na rybi ogon”, k. sumikowo-łatkowa, k. mieszane)[16]. Stodoły zawsze nakryte są dachami dwuspadowymi, które wyparły dachy czterospadowe,związane z występowaniem konstrukcji na sochy i ślemię[17]. Dobór materiałów budowlanych wykorzystywanych przy wznoszeniu tego typu budynków wynikał z ich dostępności, oraz majętności gospodarzy.
Budownictwo mieszkalne
Oskar Kolberg w 1877 roku miał w tym temacie odnotować, co następuje: „We wsiach okopowych, jak np. Sarbinowo (pod Żninem), Juńcewo itd. znajdują się jeszcze stare typowe chałupy włościan. Zresztą po innych wsiach szlacheckich budownictwo, już to w skutek regulacji włościan, już to w skutek pożarów, przybrało cechę zupełnie nowożytną i nie odróżnia się od zwykłego budowania się Niemców, frontem nie zaś szczytem (bokiem) domu mieszkalnego do ulicy”[18]. Wynika z tego zatem, że wcześniejszy typ budownictwa drewnianego, o konstrukcji ścian sumikowo-łątkowej, czy też wieńcowej, został w większości wyparty przez architekturę opartą na k. szkieletowej. Niemniej jednak na niektórych obszarach Pałuk zachowały się przykłady tradycyjnego ludowego budownictwa drewnianego[19].
Starszą formą planu budownictwa wiejskiego był typ wąskofronotwy, który z czasem wraz z następującymi przemianami począł zanikać. Podział wnętrza obejmował sień, izbę oraz komorę w układzie amfiladowym[20]. W drugiej połowie XIX w. przeważała tendencja do wznoszenia budynków mieszkalnych o charakterze szerokrofrontowym, w których wejście do wewnątrz usytuowane było pośrodku ściany wzdłużnej. Układ wnętrza ówczesnych domów posiadał rozwinięty rozkład pomieszczeń, którego centralnym punktem była sień, ciągnąca się przez całą szerokość budynku. Po obu jej stronach ulokowane były poszczególne izby, dodatkowo przedzielane komorami[21].
Ponadto funkcjonował także dwutraktowy układ pomieszczeń mieszkalnych, bardziej był on jednak charakterystyczny dla budownictwa murowanego.
W trakcie przebudowy wsi pouwłaszczeniowej zaczęto przechodzić z podziału trojwnętrznego, jednotraktowego na wielownętrzny, dwutraktowy.Niemniej zachowało się jeszcze kilka budynków szerokofrontowych, jednotraktowych. Są to chałupy murowane z cegły surowkowej — pecy[22].
Przyjmuje się, iż w Wielkopolsce chałupy z podcieniem szczytowym ( wąskofrontowe – przyp. autorki) stanowią najstarszy typ budownictwa[23]. Zabytki tego typu najliczniej występowały w pow. żnińskim. Najstarsze przykłady wznoszone były z budulców takich jak: drewno, bądź glina; posiadały Take prosty układ pomieszczeń w układzie amfiladowym: sień-izba-komora. Najczęściej spotykanym typem był podcień pełnofrontowy, wsparty na trzech i więcej filarach. Z czasem zdarzało się, że w celu zwiększenia wewnętrznej powierzchni mieszkalnej, podcienie były redukowane częściowo (pozostałości podcienia pełenofrontowego przeobrażały się z czasem w p. narożny), lub całkowicie [24].
Przytaczany w niniejszym podrozdziale O. Kolberg, miał także następujący opis tego typu budownictwa:
„Front od ulicy (tj. szczyt) ukazuje nieraz dach, a raczej okap wysunięty naprzód (przyłap) wsparty na słupie (...), stanowiący niby przedsień delowiny, gdzie mieszczą się drzwi (...) Próg drzwi dosyć bywa wysoki. Tym sposobem budynek otrzymuje od frontu ulicznego w jednej połowie pewne wcięcie, gdy druga połowa zabudowana (zadelowana) jest, i stanowi komorę. Dawniej bowiem nie było owej komory od przodu (jak to i dziś jeszcze, lubo bardzo rzadko, spostrzegać się daje), ale strzecha słomiana od szczytu występowała okapem znacznie naprzód, już to wsparta na trzech słupach”[25].
Szacuje się, że drewniane budownictwo mieszkalne na Pałukach rozwijało się do połowy XIX w. Podstawę przyszłej chałupy stanowiły kamienne fundamenty, na które układano belki podwalin (przycieś, szwela), łączone ze sobą w narożnikach techniką „na zamek”. Budulcem dla podwalin, jak i później stawianych ścian było zazwyczaj drewno sosnowe. Stosowanymi na Pałukach konstrukcjami były: „na obłap” (najstarsza), „na rybi ogon”, „na jaskółczy ogon”, a także sumikowo-łątkowa („w blochy”). Zwieńczenie konstrukcji ścian stanowiły murłaty - zawsze nieco szersze w stosunku do bali ścian, będące podstawą pułapu, a niekiedy i oparciem dla więźby dachowej[26]. Ponadto czasem dodatkowo, z zewnątrz szalowano główną konstrukcję ścian poziomymi deskami, niekiedy też wejście do tego typu chałup poprzedzone było wspartym na dwóch słupach gankiem. Zdarzało się też i tak, że przy budowie domu łączono z sobą obydwie techniki: wieńcową, oraz sumikowo-łatkową.
Jeszcze inną techniką budowy ścian, stosowaną na Pałukach, a powszechniej stosowaną od drugiej połowy XIX w. była konstrukcja szkieletowa (w tej części regionu zwana także „strychulcem”), która w swej pierwotnej formie była pozbawiona fundamentów. Fachy (czyli wolne przestrzenie, występujące pomiędzy belkami konstrukcji) wypełniane były: cegłą („pruski mur”), gliną i sieczką (szachulec), szalowane (pionowymi deskami obijano wolne przestrzenie w szkielecie konstrukcji).
Ponadto od drugiej połowy XIX w. przy wznoszeniu konstrukcji ścian domów, jako budulec ścian zaczęto stosować cegłę - stąd powstanie technik tzw. „na pecę”, lub „glinę pod topór”.
Druga z technik zakładała: lepienie całych ścian z gliny zmieszanej i wyrobionej z sieczką a także wapnem. Wycinane bryły układano na podmurówce z kamieni warstwami i zostawiano ją do wyschnięcia. Następnie układano następną warstwę[27]. Nazwa tej techniki wzięła się stąd, iż ulepione grube ściany były na swej powierzchni wygładzane przy użyciu szpadla, lub topora.
Były też domy budowane z brył nie wypalanej a jedynie dobrze wysuszonej gliny, uformowanej przy pomocy drewnianych forem na kształt cegieł (pece). Układano je warstwami i łączono luźną gliną zmieszaną z piaskiem i wapnem. Po wygładzeniu ściany pokrywano warstwą rozrzedzonej gliny i bielono[28].
Od XIX w. dominującą formą krycia dachów na Pałukach była konstrukcja krokwiowa, przybierająca w tej części regionu dwa rodzaje więźby dachowej: krokwiowo-jętkowy, oraz krokwiowo-stolcowy.
Istnieją dwa sposoby oparcia krokwi (kozły) na zrębie: osadzenie na najwyższej belce zrębu lub też oparcie wprost na belkach pułapu. Ten pierwszy jest starszy i dominował w budownictwie drewnianym mniej więcej do czasów uwłaszczenia. Występuje też nadal w budynkach murowanych, w których krokwie opierają się na murłacie leżącej na ścianie. Później przewagę osiągnęło drugie rozwiązanie. Na Pałukach dach krokwiowy oparty jest głownie na belkach pułapowych, wówczas liczba par krokwi odpowiada liczbie belek pułapowych. Istnieją dwa warianty osadzenia (ryc. 12): w pierwszym kozioł oparty jest za pomocą odpowiednio wyciętego czopu o głowicę belki pułapowej i dodatkowo usztywnione drewnianym tyblem. W tym wypadku krokiew sięga poza poziom belki i powoduje obniżenie dolnej krawędzi połaci dachowych i powiększenie okapu kryjącego górną część ściany (Dąbie Nowe, Godzimierz) (fot. 15). Drugi sposób polega na tym, że koniec krokwi wpuszczony jest w gniazdo wydłubane w końcówce belki (Słonawy, Ochodza, Cegielnia, Dąbie Nowe).
Występują dwa sposoby łączenia krokwi w szczycie: na czop —
zwidłowanie oraz na nakładkę prostą. W jednym i w drugim wypadku miejsca łączenia
przybite również tyblami. Dla wzmocnienia więźby stosowano wilki — podłużne belki
przybite drewnianymi tyblami do zewnętrznej powierzchni krokwi oraz wiatrownice —
baliki przybijane ukośnie do kilku krokwi również od ich zewnętrznej strony. Często też
krokwie podparte są stolcami, czyli dwoma pionowymi belkami połączonymi poziomą,
które umieszczone są między kozłami i belkami pułapowymi. Nierzadko też szczytowa
para krokwi posiada dodatkową jętkę z centralnie umieszczonym słupem, z którym jętki
powiązane są na prostą nakładkę i zakołkowane tyblami[29].
W architekturze wiejskiej Pałuk wyróżnić możemy dwa typy dachów, pod względem ich kształtu, który z kolei zależy od zastosowania przedstawianych powyżej konstrukcji. Starszą formą był dach czterospadowy, została ona wyparta przez dach dwuspadowy z gładkim szczytem, który zawsze był szalowany. Wymienić należy tutaj kilka typów stosowanego w tej części regionu szalowania, stanowiły je: pionowe deski, czasem występujące z listwą na zakładkę, szalowanie ukośne, lub symetryczne („w jodełkę”). Jeszcze rzadziej dach przybierał kształt naczółkowy, jednak na ternie Pałuk, jego występowanie jest uznawane raczej za jednostkowe.
Do XX w. do krycia dachów stosowana była słoma, a na wsiach usytuowanych w okolicach jeziora trzcina. Przy dachach krytych słomą przybite są wiatrownice zabezpieczające krawędzie połaci przed wiatrem i przed zsuwaniem się z łat. Krzyżują się one nad grzbietem dachu (siodło) tworząc tzw. śparogi, z rzadka tylko ozdobnie zakończone (Grzeczna Panna). Reliktowo występuje pazdur — pionowa deseczka przybita do wiatrownic na wysokości kalenicy o prostych geometrycznych kształtach[30].
Na sam koniec pozostaje nam omówienie elementów zdobniczych uobecniających się w architekturze ludowej Pałuk. Co się tyczy konstrukcji ścian, w przypadku większości omawianych konstrukcji, było to: szalowanie ścian, bądź ich bielenie. W przypadku konstrukcji szkieletowej mieliśmy do czynienia z zewnętrznym czernieniem belek konstrukcyjnych, co stało w kontraście z bieleniem ścian, w miejscach wypełnienia konstrukcji )w przypadku „pruskiego muru” cegły często pozostawiano „nagie”, lub je tynkowano). Szalowano drzwi (czego szczegółowo omawiać nie będziemy, ale przedstawimy na przykładzie rycin oraz fotografii), profilowano końcówki belek pułapowych oraz bardzo rzadko spotykane współcześnie pazdury posiadające jedynie proste wzory geometryczne. Trzeba jednak pamiętać, iż ten ostatni detal w swojej pierwotnej funkcji był elementem symboliczno-magicznym nie dekoracyjnym[31].
[1] Zob. Jerzy Adamczewski, Budownictwo ludowe na Pałukach, [w:] Studia Lednickie, t. VII, Poznań-Lednica 2002, s. 194.
[2] Zob. Tamże.
[3] Tamże.
[4] Zob. tamże, s. 199.
[5] Tamże.
[6] Tamże, s. 200-201.
[7] Tamże, s. 203.
[8] Zob. tamże.
[9] Tamże.
[10] Zob. tamże, s. 204.
[11] Tamże.
[12] Tamże, s. 205.
[13] Zob. tamże.
[14] Tamże, s. 207
[15] Zob. tamże.
[16] Zob. tamże.
[17] Tamże, s. 210
[18] Tamże, s. 212.
[19] Zob. Tamże.
[20] Tamże, s. 213
[21] Zob. tamże, s. 212.
[22] Tamże, s. 213.
[23] Tamże, s. 214.
[24] Zob. tamże. 216-217.
[25] Tamże, s.217.
[26] Tamże, s. 221.
[27] Tamże, s. 225.
[28] Tamże.
[29] Tamże, s. 225-226.
[30] Tamże, s. 227.
[31] Tamże, s. 233.
Bibliografia.
Jerzy Adamczewski, Budownictwo ludowe na Pałukach, [w:] Studia Lednickie, t. VII, Poznań-Lednica 2002.
Źródło ilustracji.
Jerzy Adamczewski, Budownictwo
ludowe na Pałukach, [w:] Studia Lednickie, t. VII, Poznań-Lednica 2002
