Mateusz Rabiega (z wykształcenia architekt, a ponadto: student historii sztuki, oraz miłośnik zabytków Kalisza), debiutował na naszym portalu nieco ponad rok temu, tekstem swego autorstwa: "Mosty historyczne w Kaliszu". Dziś mamy przyjemność publikować jego drugą pracę, dotyczącą budownictwa drewnianego, w obrębie miasta Kalisza. Wcześniej została ona opublikowana w
pracy zbiorowej: "Ogólnopolskie seminarium naukowe studentów architektury: zobaczyć, dotknąć, doświadczyć, przeżyć, opowiedzieć" (Łódź U Like 2017: 9).
pracy zbiorowej: "Ogólnopolskie seminarium naukowe studentów architektury: zobaczyć, dotknąć, doświadczyć, przeżyć, opowiedzieć" (Łódź U Like 2017: 9).
Budownictwo
drewniane przeważało w strukturze zabudowy Kalisza od czasów przedlokacyjnych
aż do XIX wieku, kiedy upowszechniły się murowane budynki mieszkalne. Na
wsiach, które włączano w granice miasta, wciąż dominowały jednak obiekty
drewniane. W XX wieku prawie całość zabudowy drewnianej w dzisiejszych
granicach Kalisza uległa zniszczeniu bądź została rozebrana. Celem badań było
określenie stanu zachowania drewnianych budynków w Kaliszu oraz skali i
przyczyn zniszczeń w ostatnich latach.
Tekst
i mapy podają dane aktualne na listopad 2017. Trzeba więc w tym miejscu
dopowiedzieć, że w latach 2017-2018 rozebrano dwa kolejne domy – przy ul. 29
Pułku Piechoty 43 i ul. Wysokiej 17a.
Zabudowa
Kalisza kształtowała się przez wiele wieków, w średniowieczu była niemal w
całości drewniana i skupiona na obszarze miasta lokacyjnego. Jeszcze w 1681
roku wokół rynku znajdowało się tylko 17 murowanych kamienic, a aż 39 domów
drewnianych[1].
Szczegółowych spisów dla całego miasta dokonano pod koniec XVIII wieku. Według
jednego z nich, z 1789 roku, w Kaliszu (oraz „za miastem”) istniało 271 domów
drewnianych i lepianek, 138 kamienic i 113 domów „w pruską robotę”[2].
Rozproszona zabudowa drewniana dominowała zwłaszcza na przedmieściach, w
mieście lokacyjnym jej największymi skupiskami były natomiast dzielnica
żydowska i okolica kościoła kolegiackiego.
Ryc.
1. Fragment planu Kalisza według mapy z 1785 roku
Źródło: Plan
miasta Kalisza. Sekcya 1 [online], Polona [dostęp: 05.01.2018].
Dostępny w Internecie: www.polona.pl/item/31025166/0/
W 1815
roku Kalisz znalazł się w Królestwie Kongresowym, gdzie wciąż na wsiach i w
małych miastach powstawały głównie budynki z drewna, mimo regulacji prawnych
ograniczających ze względów przeciwpożarowych stosowanie tego budulca. Kalisz
wyróżniał się na tym tle dużą liczbą budynków murowanych, czego dowodzą spisy zabudowy
przeprowadzone w 2. połowie XIX wieku, które, choć wykazują znaczne
rozbieżności pomiędzy sobą, zgodnie podają większą liczbę domów murowanych niż
drewnianych[3].
Na przełomie XIX i XX wieku rozwój miasta przyspieszył – szczególnie istotne
okazało się otwarcie w 1902 roku linii kolejowej do Łodzi i Warszawy – w związku
z tym ożywił się także ruch budowlany. Na przedmieściach pośród chaotycznej niskiej
zabudowy zaczęły powstawać kamienice czynszowe. Pod względem liczby domów
murowanych przypadających na 100 budynków Kalisz w 1913 roku znajdował się na
szóstym miejscu wśród miast zaboru rosyjskiego[4].
Podczas
I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku, większość budynków kaliskiego miasta lokacyjnego
oraz wiele na reprezentacyjnym Wrocławskim Przedmieściu zostało spalonych i
zburzonych przez wojska niemieckie. Dzieło podnoszenia Kalisza z ruin trwało
przez całe dwudziestolecie międzywojenne. W mieście lokacyjnym wówczas istniały
już tylko nieliczne obiekty drewniane (głównie w dzielnicy żydowskiej, chociaż
i ona ucierpiała podczas wojny). Poza nim wciąż stało jednak dużo drewnianych
budynków mieszkalnych i gospodarczych, szczególnie na obszarach wiejskich,
które stopniowo włączano w granice Kalisza.
Na mapie
Polskich Linji Lotniczych LOT z 1934 roku (uzupełnionej w 1938), obejmującej
swym zakresem miasto w ówczesnych granicach (ponad 1/3 obecnej powierzchni
Kalisza), zaznaczono w odmienny sposób budynki murowane, kościoły, wiatraki i
obiekty nietrwałe[5].
Na jej podstawie można oszacować liczbę drewnianych budynków mieszkalnych
(przyjmując zasadę zliczania nietrwałych obiektów frontowych, po jednym na
działkę) na 186, w przeważającej ilości na terenach o charakterze wiejskim.
Spośród tych budynków do 2017 roku zachowało się 13 domów (około 7%). Na mapie
brakuje jednak co najmniej kilku drewnianych domów (nieoznaczonych lub
oznaczonych tak, jak murowane), więc obie wartości prawdopodobnie są nieco
zaniżone. Na niemieckim planie z 1939 roku, obejmującym obszar Kalisza i
okolicznych miejscowości, zaznaczone są z kolei 4 wiatraki. Żaden z nich się
nie zachował.
Od lat
II wojny światowej budynki drewniane ulegały destrukcji w ramach planowych
akcji wyburzeniowych – podczas wojny zniszczono kolejne obiekty w dzielnicy
żydowskiej, budynki przy dawnej ulicy Parkowej na tyłach murów miejskich, a
także zespół kilkunastu domów przy ulicy Łódzkiej. Zabudowa drewniana na wsiach
miała się jednak wtedy jeszcze dobrze, o czym świadczą wykonane przez
niemieckich żołnierzy zdjęcia terenów podkaliskich i włączonych w granice
Kalisza wsi.
Dawna
ulica Parkowa za murami miasta lokacyjnego, lata 30. XX wieku, budynki na
pierwszym planie nie istnieją
Źródło: Ulica
Parkowa [online], Muzea Wielkopolski [dostęp:
05.01.2018]. Dostępny w Internecie: www.muzeawielkopolski.pl/eksponat/5857
Nieistniejący
Domek Szwajcarski w Parku Miejskim, lata ok. 1920-1940
Źródło: Domek
szwajcarski w kaliskim parku [online], Muzea Wielkopolski [dostęp: 05.01.2018]. Dostępny w Internecie: www.muzeawielkopolski.pl/eksponat/1602
W
czasach PRL-u liczba drewnianych domów drastycznie się zmniejszyła, mimo
dostrzegania ich wartości historycznej i architektonicznej. W zeszycie Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce
dotyczącym powiatu kaliskiego, opublikowanym w 1960 roku, wymienione są trzy
charakterystyczne dla ziemi kaliskiej „chałupy” z podcieniem bezsłupowym,
znajdujące się na jednym z osiedli Kalisza – Zawodziu. Dwie „zapewne z pocz. w.
XIX, drewniane, konstrukcji zrębowej, z podcieniami bezsłupowymi i wejściami w
ścianie szczytowej. Dachy wysokie czterospadowe, kryte słomą”[6]. Trzeci
obiekt opisany został jako „drewniana [chałupa], konstrukcji zrębowej, z podcieniem
bezsłupowym. Na planie zbliżonym do kwadratu z późniejszymi przybudówkami
murowanymi. Na odrzwiach data 1721”[7]. Wydaje
się, że dostrzeżenie wartości tych zabytków tak wcześnie powinno zapewnić ich
przetrwanie. Tak się jednak nie stało, obecnie pod adresem ostatniego z
wymienionych budynków stoi modernistyczny dom jednorodzinny, dwa pozostałe
również nie istnieją. Poza Katalogiem…
żadna inna znana autorowi publikacja nie wymienia wspomnianych obiektów ani nie
podaje informacji o ich rozbiórce. Zadziwiające wydaje się, że zniknięcie tak
wyjątkowych budynków mogło przejść bez echa. Nie były to jednak przypadki
odosobnione. W mieście lokacyjnym w latach 50. XX wieku rozebrano parterowy dom
szachulcowy lub z muru pruskiego, z 1724 roku. W 1960 roku na jego miejscu
wzniesiono Dom Aktora[8]. Z
krajobrazu Parku Miejskiego w 1986 roku zniknął z kolei drewniany Domek
Szwajcarski z lat 40. XIX wieku. W regionie w tym czasie również rozebrano
liczne unikalne przykłady budownictwa drewnianego (m.in. domy z podcieniami
bezsłupowymi, stodoły sochowe)[9]. Nieliczne
budynki przeniesiono do skansenów, m.in. w Russowie (koło Kalisza) i
Dziekanowicach (koło Gniezna).
Przemiany
ustrojowe nie przyniosły dużej zmiany w podejściu do zabytków drewnianych. Ich
liczba systematycznie spada i nawet w ostatnich latach zdarzają się przypadki
rozbiórek (zazwyczaj ze względu na zły stan techniczny).
Do listopada
2017 roku w Kaliszu zachowało się około 38 drewnianych domów rozproszonych po
całym mieście (w 1938 roku przy niemal trzykrotnie mniejszej powierzchni miasta
było ich, jak wspomniano wcześniej, około 186). Ewentualne rozbieżności tej liczby
ze stanem faktycznym wynikają z trudności w rozpoznaniu materiału ścian w
przypadkach pokrycia tynkiem. Innym powodem mogą być dokonane w ostatnim czasie
rozbiórki. Istnienie domów było weryfikowane przez autora w latach 2010-2017.
Poza dwoma stojącymi obok siebie domami przy ulicy Romańskiej (dawna wieś
Sulisławice) w granicach miasta nie istnieje już żaden zwarty zespół
historycznych domów drewnianych. Stan większości systematycznie się pogarsza,
choć stosunkowo dużo – 13 – jest zadbanych i ich przetrwanie w najbliższych
latach nie jest zagrożone. 4 są natomiast w stanie ruiny, obok kilku innych
opuszczonych są to budynki, których uratowanie wydaje się być bardzo wątpliwe,
mając na uwadze doświadczenia lat ubiegłych. Od 2013 do 2017 roku rozebrano co
najmniej 4 domy, co jest wyjątkowo niepokojące przy porównaniu z liczbą
aktualnie istniejących.
Pozostałe
drewniane obiekty znajdujące się w granicach miasta, które przetrwały do dziś,
to kościół św. Wojciecha z 1798 roku, w dobrym stanie, oraz kilkadziesiąt
budynków gospodarczych, w tym jeden zdewastowany wiatrak.
Dom
przy ulicy Rajskowskiej 81,
2010, fotografia autora
Dom
przy ulicy Rajskowskiej 81, 2017, fotografia autora
Mapa
stanu zachowania drewnianych obiektów w Kaliszu, opracowanie autora
Kwestia
ochrony zabytków drewnianych w Kaliszu przedstawia obraz niekonsekwencji – z
jednej strony gminna ewidencja zabytków prowadzona jest skrupulatnie i od kilku
lat uwzględnia większość zachowanych historycznych drewnianych domów (30 według
stanu z września 2017 roku)[10]. Z drugiej
strony gminny
program opieki nad zabytkami nie wyszczególnia grupy zabytków drewnianych, a w
rejestrze zabytków znajdują się wyłącznie kościół św. Wojciecha i dom przy
ulicy Częstochowskiej 125, wybudowany przed 1888 rokiem[11].
Największym z kolei ciosem dla budynków drewnianych jest, jak się wydaje,
usuwanie ich z ewidencji zabytków. Od 2014 roku wykreślono obiekty drewniane
pod następującymi adresami: Łódzka 263 (dom, nie istnieje), Słowiańska 85 (dom,
nie istnieje), Zachodnia 34-38 (stodoła, nie istnieje), Szewska 2 (dom, nie
istniał już przed wykreśleniem), 29 Pułku Piechoty 43 (dom, istniał w 2016
roku, dalsze losy nieznane autorowi), Bolesława Pobożnego 15 (dom, nie
istnieje)[12].
Warto
spróbować odpowiedzieć na pytanie, co przez lata było i jest w dalszym ciągu
przyczyną tak wielkich strat wśród zabytków budownictwa drewnianego. Jego
wartość zauważano już w XIX wieku. W 1866 roku archeolog Józef Łepkowski pisał:
„Chodzi mi o uznanie, poszanowanie i stosowanie w szczególnych tylko wypadkach
tego wątku, tego dorobku swojskiego, zyskanego przez wiekowe trwanie i
tradycyjne kształcenie, który nam jeszcze pozostał w zachowanych dotąd
drewnianych budynkach, a powinienby zyskać nowy rozwój w stawianych dzisiaj z
tegoż materiału kościołach, dworach, zakładach kąpielowych i ozdobnych
mieszkaniach ogrodowych”[13].
Tymczasem pozostałości drewnianej architektury w Kaliszu i regionie są
nieliczne, nieeksponowane i można odnieść wrażenie, że zapomniane. Dlaczego
zatem mimo wiedzy o wartości zabudowy drewnianej nie zadbano należycie o jej
zachowanie? Przyczyn można wymienić kilka. Obiekty drewniane są postrzegane
jako przestarzałe i mniej trwałe względem murowanych. Z uwagi na materiał i
kwestie bezpieczeństwa przeciwpożarowego budynki drewniane traktuje się często
lekceważąco, wręcz jako zabytki niższej kategorii. Wreszcie wartość budownictwa
drewnianego nie została nigdy odpowiednio uznana, a jego utożsamianie ze sztuką
ludową nie zawsze wychodziło na dobre. Obecnie tylko pojedyncze, najbardziej
wartościowe zabytki drewniane wpisane są do rejestru zabytków, podczas gdy wielokrotnie
więcej chronionych jest niedostatecznie.
Nieistniejący
dom przy ulicy,
Szewskiej 2, 2011,
fotografia autora.
Dom
przy ulicy Pontonowej 3,
2011, fotografia autora
Mapa form
ochrony drewnianych obiektów w Kaliszu, opracowanie autora
Obecnie
szanse na przetrwanie drewnianych zabytków, nie tylko w Kaliszu i okolicy, ale
w całej Polsce, zależą przede wszystkim od ich stanu technicznego i działań
właścicieli. Bardzo często domy eksploatuje się bez odpowiedniej konserwacji i
remontów aż do ich śmierci technicznej. Działania remontowe jednak często wiążą
się z innymi stratami dla zabytków, które bywają modernizowane niewielkim
kosztem bez poszanowania ich wartościowych elementów.
W
praktyce konserwatorskiej istnieją różne formy działania w celu zachowania
drewnianych domów. Jeśli jest taka możliwość, warto pozostawić budynek na
miejscu z zachowaniem pierwotnej funkcji. Jeśli nie, obiekt można zaadaptować
do nowej lub, jeśli to jego usytuowanie jest problematyczne, znaleźć dla niego
inną lokalizację. Przeniesienie budynku do skansenu, gdzie stanowiłby część
ekspozycji etnograficznej jest jednak praktyką, która powinna być stosowana
tylko w przypadkach szczególnej potrzeby.
Bibliografia
Barańska I., Architektura Kalisza w dobie Królestwa
Kongresowego, Kalisz 2002.
Błaszczyk S., Kultura
ludowa regionu, [w:] Ostrów
Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, red. S. Nawrocki, Poznań 1990.
Bonusiak W., Rozwój gospodarczy Kalisza w
końcu XIX i początkach XX w., „Rocznik Kaliski”, t. XIII, Poznań 1980.
Dzieje Kalisza, red. W.
Rusiński, Poznań 1977.
Gminna ewidencja
zabytków Miasta Kalisza, Załącznik nr 2 do Zarządzenia Nr 581/2017
Prezydenta Miasta Kalisza z dnia 28 września 2017 r. w sprawie zmian w gminnej
ewidencji zabytków Miasta Kalisza.
Gminny program
opieki nad zabytkami dla Miasta Kalisza na lata 2017-2020 [online]
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego w Kaliszu [dostęp: 05.01.2018].
Dostępny w Internecie: https://bip.kalisz.pl/dokumenty_straticzne/gpoz/gminny_program_opieki_nad_zabytkami_dla_miasta_kalisza_na_lata_2017-2020.pdf
Informator: kultura, sport, rekreacja, turystyka. Kalisz 2010, Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu, Kalisz 2010.
Kalisz. Podziałka 1:5000 [online],
Polona [dostęp: 05.01.2018]. Dostępny w Internecie: https://polona.pl/item/13141176/0/
Kościelniak W., Kalisz. Przewodnik, Kalisz
2002.
Łepkowski J., O budowlach drewnianych,
„Tygodnik Ilustrowany”, 1866, nr 340.
Plan miasta
Kalisza. Sekcya 1 [online], Polona [dostęp: 05.01.2018]. Dostępny w
Internecie: https://polona.pl/item/31025166/0/
Polanowski E., W dawnym Kaliszu. Szkice z życia
miasta 1850–1914, Poznań 1979.
Rusiński W., Zabudowa Kalisza w XVIII w.,
„Rocznik Kaliski”, t. XIX, Poznań 1986.
Ruszczyk G., Poglądy na architekturę drewnianą
w Polsce w 2. połowie XIX i w początku XX wieku w Polsce [w:] Architektura XIX i początku XX wieku,
red. T. Grygiel,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Ruszczyńska T., Sławska A., Winiarz Z., Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5 Województwo poznańskie, z. 6 Powiat kaliski, Warszawa 1960.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski,
W. Walewski, t. III, Warszawa 1882.
[2] W. Rusiński,
Zabudowa Kalisza w XVIII w., „Rocznik
Kaliski”, t. XIX, 1986, s. 21.
[3] Jeden
z nich podaje, że w 1860 r. Kalisz miał 234 domy murowane i 186 drewnianych. Słownik
geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski,
t. III, Warszawa 1882, s. 690.
[4] W. Bonusiak,
Rozwój gospodarczy Kalisza w końcu XIX i
początkach XX w., „Rocznik Kaliski”, t. XIII, 1980, s. 97.
[5] Kalisz.
Podziałka 1:5000 [online],
Polona [dostęp: 05.01.2018]. Dostępny w Internecie: https://polona.pl/item/13141176/0/
[6] T. Ruszczyńska,
A. Sławska, Z. Winiarz, Katalog
zabytków sztuki w Polsce, t. 5 Województwo
poznańskie, z. 6 Powiat kaliski,
Warszawa 1960, s. 43-44.
[7] Tamże, s. 43.
[8] Informator:
kultura, sport, rekreacja, turystyka. Kalisz 2010, Miejska Biblioteka
Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu, Kalisz 2010, s. 150.
[9] S. Błaszczyk,
Kultura ludowa regionu, [w:] Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu,
red. S. Nawrocki, Poznań 1990,
s. 482-490.
[10] Gminna
ewidencja zabytków Miasta Kalisza, Załącznik nr 2 do Zarządzenia Nr
581/2017 Prezydenta Miasta Kalisza z dnia 28 września 2017 r.
[11] Gminny
program opieki nad zabytkami dla Miasta Kalisza na lata 2017-2020 [online]
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego w Kaliszu [dostęp:
05.01.2018]. Dostępny w Internecie:
https://bip.kalisz.pl/dokumenty_straticzne/gpoz/gminny_program_opieki_nad_zabytkami_dla_miasta_kalisza_na_lata_2017-2020.pdf
[12] Zarządzenia Nr 210/2014, 85/2015 i 431/2015
Prezydenta Miasta Kalisza zmieniające zarządzenie w sprawie założenia i
prowadzenia gminnej ewidencji zabytków Miasta Kalisza oraz zarządzenia Nr
686/2016 i 88/2017 Prezydenta Miasta Kalisza w sprawie zmian w gminnej
ewidencji zabytków Miasta Kalisza.
[13] J. Łepkowski,
O budowlach drewnianych, „Tygodnik
Ilustrowany”, 1866, nr 340, s. 146.
